Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua

√ = (
H
 – 
0,20
)
2
 
1 m/sek bo‘lgan havo tezligi uchun 
Q 
H
 
√ = (
Q 
– 
0,20
)
2
 
1 m/sek dan yuqori bo‘lgan havo tezligi uchun 
0.47
Bu erda:
 √-
havo harkat tezligi. m/sek, 
N-quruq katatermometrning sovush tezligi mkal/sm2 sek 
Q-odamning tana harorati 36.5
0
S bilan tashqi muhit harorati orasidagi farq. 
0,20-0,40-0,13-0,47-empirik koeffitsientlar. 
YOpiq xonalarda, dorixona xonalarida va muassasalarida havoning harakat tezligi 0,2-0,4 
m/sek orasida bo‘lishi kerak. 
Kichik havo yo‘nalish tezligini quruq katotermometrning sovush tezligi (mkal/sm
2
/sek) 
ko‘rsatkichini, odamning tana harorati (36.5
0
S)bilan tashqi muhit harorati orasidagi farqining nisbat 
ko‘rsatkichini maxsus jadvallar yordamida ham topish mumkin. Havo harakati tezligining me’yori 
asosan xonaning haroratiga qarab belgilanadi. Turar joy xonalarida havo harakatinig tezligi 0,1-0,3 
m/sek, sport zallarida 0,5 m/sek gacha, ishlab chiqarishda va issiq sexlarda 1-1,5 m/sek gacha 
me’yor bo‘lib hisoblanadi. 
Gigiyenik nuqtai nazardan qulay deb shunday harorat, nisbiy namlik tezligi va boshqa 
ko‘rsatkichlarga aytiladiki, hosil qilingan bunday sharoitlarda organizmda issiqlik almashinuvi va 
fiziologik faoliyat me’yorida kechadi. Bunday mikroiqlim komfort zona deb aytaladi. 
Komfort zona (kattalar uchun) havo harorati 17-18
0
S. nisbiy namligi 40-60% va havo 
yo‘nalish tezligi 0,1 m/sek bo‘lishi kerak.
Atmosfera bosimi va uni aniqlash
Er kurrasini qoplab turgan havo qatlami (atmosfera) o‘z og‘irligiga ega, bunday bosim havo 
tarkibidagi gazlarni odam tanasiga bir tekis tarqatib, a’zolar bo‘shliqlari va to‘qimalaridagi gazlarni 

---

Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua
157 
muvozanatda saqlashni ta’minlaydi. Lekin ba’zan suv tagida ish bajarilganda yoki suvga to‘yingan 
er qatlamida ishlaganda organizm atmosfera bosimiga duchor bo‘ladi. 
Toqqa ko‘tarilganda yoki samolyot, vertolyotda atmosferaning yuqori qatlamlariga 
ko‘tarilganda organizm past atmosfera bosimiga duchor bo‘ladi. Shu sababli atmosfera bosimini 
bilish muhim gigiyenik tadbirlardan hisoblanadi. 
1980 yil 1 yanvardan boshlab atmosfera bosiminig o‘lchov birligi qilib jahon miqyosida 
yagona Paskal (Pa) qabul qilingan. 
Atmosfera bosimi dengiz sathida 1000 mbar-1000 Pa - 750 mm simob ustuniga teng. Demak, 
1 millibar-0,75 mm simob ustuniga, 1 mm simob ustuni o‘z yo‘lida 1,33 millibarga teng. 
Atmosfera bosimini aniqlash yaqin orada ob-havoda kuzatilishi mumkin bo‘ladigan 
o‘zgarishlar hamda past yoki yuqori bosim sharoitida ishlaganda qanday profilaktik chora-tadbirlar 
ko‘rish kerakligini belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari tashqi muhitning gazlar bilan 
ifloslanishi atmosfera bosimining qanday ko‘rsatkichida sodir bo‘lganini aniqlashda muhim 
ahamiyatga ega. 
Atmosfera bosimini simobli, metalli barometrlar hamda barograflar yordamida aniqlash 
mumkin. 
1. Simobli barometr. Asbob vertikal holatda o‘rnatilgan, ustki qismi berk, pastki qismi esa 
simob solingan kosachaga tutashtirilgan shisha naychadan iborat. Bosimni o‘lchashdan oldin simob 
ustuni maxsus vintil yordamida “0”ko‘rsatkichiga tenglanadi. Simobning naycha bo‘ylab 
ko‘tarilishi, atmosfera bosimini shkala ko‘rsatkichi orqali ifodalaydi. 
Simobli barometrni tashqi muhit haroratining o‘zgarishiga qarab to‘g‘irlab turish kerak, 
chunki harorat ko‘tarilish simobning kengayishiga, bu o‘z yo‘lida naycha orqali simob 
ko‘tarilishiga olib keladi. Bundan tashqari shkalaning kengayish koeffitsientini ham hisobga olish 
zarur, Barometr ko‘rsatishini to‘g‘irlash simobning kengayish koeffitsientiga 0,000163 hamda 
termometr ko‘rsatishiga ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi. 
Barometr ko‘rsatkichidan to‘g‘irlash ko‘rsatkichi olinadi, agar termometr ko‘rsatkichi musbat 
bo‘lsa qo‘shiladi, termometr ko‘rsatishi manfiy bo‘lganda ayriladi. 
Misol. Barometr ko‘rsatishi 755 mm simob ustuniga teng, havo harorati 20
0 
S bo‘lsa, 
tuzatishni topish uchun olingan ma’lumotlar ko‘paytiriladi. 755 x 0,000163 x 20 = 2.46. SHunday 
qilib, to‘g‘irlash 2.46 ga teng. 
Barometr ko‘rsatishidan to‘g‘irlash ko‘rsatkichi ayrilsa, haqiqiy atmosfera bosimi topiladi: 
755-2,46 = 752,54 
demak, atmosfera bosimi tekshirilgan sathda 752,54 mm simob ustuniga teng. 
2. Metalli barometrlar (aneroidlar). Asbob quticha shaklida bo‘lib, devorlari yupqa metaldan 
yasalgan. quticha ichida bosimni sezuvchi bo‘shliq hosil qilingan. Atmosfera bosimining o‘zgarishi 
tufayli, quticha devorlari ko‘tariladi yoki puchayadi. Bunday o‘zgarish richag sistemasi orqali 
siferblatga o‘rnatilgan ko‘rsatkichni harakatga keltiradi va atmosfera bosimini simob ustunini mm 
larda ifodalovchi raqamlarda belgilaydi. 
3. Barograf atmosfera bosimini avtomatik holda aniqlash maqsadida o‘zi yozuvchi 
barograflardan foydalaniladi. 
Metalldan yasalgan qutichalar asbobning sezuvchi qismi hisoblanadi. 
Atmosfera bosimining o‘zgarish tufayli, qutichalar shaklini o‘zgartiradi va richagni harakatga 
keltiradi. 
Harakatga kelgan richag avtomatik holatda aylanuvchi barabanga o‘ralgan qog‘ozda 
atmosfera bosimini bildiruvchi chiziqlarni ifodalaydi. 
Havo mikroiqlimini baholash bilan bir qatorda uning kimyoviy tarkibini, jumladan uglerod 
(IV) –oksid miqdorining ko‘payishi, uning organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi o‘zga kimyoviy 
birikmalar, changlar hamda kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlar bilan ham ifloslanganligin 
bildiradi. SHu sababli xonalarda uglerod (IV) –oksid ko‘rsatkichi -sanitariya ko‘rsatkichi deb qabul 
qilingan, uning miqdoriga qarab, xona havosini tozalash chora-tadbirlari belgilanadi.