Экология асослари ва табиатни муҳофаза қилиш (Ўқув- услубий қўлланма) наманган-2011 Ўзбекистон республикаси

2-жадвал. Хоразм вилоятида экологик вазиятни комплекс баҳолаш натижалари

Экологик зоналар	Ҳудуд, мниг га	ш.ж. суғори- ладиган ерлар	Аҳоли, минг киши	Маъмурий туманлар сони, бирд. (республика ва вилоят тасарруфида- ги шаҳарлар)
01 қулай экологик вазиятли	39,8	6,0	37,5	1
1 - критик экологик вазиятли	429,6	181,0	753,6	8
2 - фавқулодда эколо-гик вазиятли	212,0	86,6	434,8	4
3 - экологик офат	-	-	-	-
Жами Хоразм вилояти бўйича	681 4	273,6	1225,9	13

Қулай экологик вазиятли зонада экологик индикаторларникг фақат 30 фоизга яқини бўйича меъёрлар ва экологик талаблардан юқоридир. Критик ва фавқулодда экологик вазиятли зоналарда экологик индикаторларвинг меъёрлар ва экологик талаблардан четланиши даражаси Қорақалпоғистон Республикаси маълумотларига ўхшаш.
Ўзбекистон Республикасининг Навоий, Бухоро, Қашқадарё ва Самарқанд вилоятлари кирган Марказий (Қизилқум) зонада экологик вазиятнинг танглиги умуман олганда Оролбўйидан пастроқдир. 6,6 млн. кишидан қарийб ярми - 49% қулай экологик вазиятли зонада, 46% критик экологик вазиятли зонада, атиги 5 фоизга яқини фавқулодда экологик вазиятли зонада яшайди. Бу зонага кирган вилоятлардан Навоий, Бухоро ва Самарқанд вилоятларида экологик вазиятнинг танглиги энг юқоридир.
Навоий вилоятида 234 минг киши ёки бутун аҳолининг 36% фавқулодда экологик вазиятли зонада (Навбаҳор, Навоий туманлари ва Навоий ш.), 171 минг киши ёки бутун аҳолининг 23% қулай экологик вазиятли зонада ва 304 минг киши еки 41% (қолган маъ-мурий туманлар, республика ва вилоят аҳамиятидаги шаҳарлар) критик экологик вазн-ятли зонада яшайди (3-жадвалга қаранг).
3-жадвал. Навоий вилоятида зкологик вазиятии комплекс бажолаш
натижалари

Экологик зоналар	Ҳудуд, минг га	ш.ж. суғори- ладкган ерлар	Аҳоли, минг киши	Маъмурий туманлар сонм. бирл. (республика ва внлоят тасарруфидаги шаҳарлар)
0 - қулай экологик вазиятли	2243,1	9,9	17!	3
1 - критик экологик вазиятли	8436,9	67,9	304,4	5
2 - фавқулодда эколо-гик вазиятли	257,4	46,3	272,8	3
3 - экологик офат	-	-		-
Жами Навоий вилояти бўйича	10937,4	1241,1	748,2	11

Вилоят учун ер усти аа ер ости сувлари ифлосланишининг юқори даражаси, суғориладиган ҳудуднинг сув босиши (>40%), истеъмол суви сифатининг ГОСТ талабларига мос эмаслиги (30-40%га), яйловларнинг таназзулга учраши (20-30 фоизни ташкил қилади) хосдир, баъзи туман ва шаҳарларда умумий ва болалар касалланиши даражаси юқорилиги кузатилади.
Бухоро вилоятида фавкулодда экологик вазиятли зонада Ғиждувон шаҳри жойлашган, унда вилоят аҳолисининг 2,7% яшайди, критик экологик вазиятли зонада етти маъмурий туман (шаҳар): Олот, Бухоро, Ғиждувон, Қоракўл туманлари, Бухоро ва Когон шаҳарлари жойлашган, унда 756 минг киши (вилоят аҳолисининг 56%), қулай экологик вазиятли зонада қолган 7 та маъмурий туман (республика ёки вилоят аҳамиятидагн шаҳарлар) жойлашган, унда 541 минг киши яшайди (4-жадвалга қаранг).
4-жадвал. Бухоро вилоятида зкологик вазиятнм комплекс бахолаш
натижалари

Экологик зоналар	Ҳудуд, минг га	ш.ж. суғори-ладигаи ерлар	Аҳоли, минг киши	Маьмурий туманлар сони, бирл. (республика ва вилоят тасарруфида- ги пшҳарлар)
0 - кулай экологик вазиятли	2647,7	167,3	547,9	7
1 - критик экологик вазиятли	1545,1	107,1	756,2	6
2 - фавқулодда эколо-гик вазиятли	0,6	0,1	35,8	1
3 - экологик офат	-	-	-	-
Жами Бухоро вилояти бўйича	4193,4	274,5	1339,9	14

Самарқанд вилоятида аҳолининг 63% критик экологик вазиятли зонада яшайди, унга 11 та маъмурий туман (шаҳар) киради. Иштихон, Каттақурғон, Нарпай, Нуробод, Пайариқ, Постдарғом, Пхтачи, Самарқанд шаҳарлари, Челак туманлари, Оқтош ва Самарқанд шаҳарлари. Аҳолининг қолган 47 % и қулай эколгик вазиятли ва экологик офат зоналари вилоятда йўқ. (5 — жадвал).
5-жадвал. Самарқанд вилоятида экологик вазиятии комплекс баҳолаш
натижалари

Экологик зоналар	Ҳудуд, минг га	ш.ж. суғориладиган ерлар	Аҳоли, минг киши	Маъмурий туманлар сони, бирл. (республика ва вилоят тасарруфида- ги шаҳарлар)
0-кулай экологик вазиятли	560,1	161,4	916,6	9
1 - критик экологик вазиятли	1107,0	211,7	1572,2	11
2 - фавқулодда эколо-гик вазиятли	-	-	-	-
3 - экологик офат	-	-	-	-
Жами Самарқанд ви-лояти бўйича	1677,1	373,1	2488,6	20

Критик экологик вазиятли зоналарга ер усти ва ер ости сувлариифлосланишиниг юқори даражаси (СИИ 4 дан 8 гача, ЕОСИИ 1,9 дан 2,7 гача оралиқда), суғориладиган худуднинг сув боси-ши (20-40%), атмосера ҳавоси ифлосланишининг юқори даражаси (АИИ - 10), истеъмол суви сифатининг пастлиги, зеро, Иштихон, Каттақўрғон туманлари ва Оқтош шаҳрида сув 90-100 фоизга стандарт талабларига жавоб бермайди. Вилоят ҳудудининг аксарият қисмида пестицидлардан фойдаланиш улуши юқорилига (бир гектар ишлов берилган ерга), озиқ-овкат хом ашёеи сифатининг меъёрлар талабларига 30-50 фоизга жавоб бермаслиги, умумий ва болалар касалланиши даражасининг юқорилиги кузатилади.
Қашқадарё вилоятида критик экологик вазиятли зонага Касби, Муборак ва Чироқчи туманлари киради, бу ерда вилоят аҳолисининг қарийб 20%, қолган 80% қулай эшологик вазиятли зонада яшайди (6-жадвал) Вилоят ер усти ва ер ости сувларининг ифлосланиш даражаси (Деҳқонобод, Китоб,Усмон Юсупов, Шаҳрисабз, Яккабоғ туманлари ва Шаҳрисабз ш ) Қарши ш. ва Муборак туманида атмосфера ҳавоси ифлосланишининг юкори даража-си, Қарши ва Косон туманларида суғориладиган ер-ларнинг тез суръатларда шўрланиши, Касби туманида истеъмол суви сифатининг стандарт талабларига 7 фоизга мувофиқ эмаслиги хосдир
6-жадвал. Қашқадарё вилоятида экологик вазиятни комплекс баҳолаш
натижалари

Экологик зоналар	Ҳудуд минг га	Ш.Ж. суғори- ладиган ерлар	Аҳоли, минг киши	Маъмурий туманлар сони, бирл. (республика ва вилоят тасарруфида- ги шаҳарлар)
0 - қулай экологик вазиятли	2197,3	393,8	1587,5	13
1 - критик экологик вазиятли	655,5	109,9	387,7	3
2 - фавқулодда эколо-гик вазиятли	-		-	-
3 - экологик офат	-	-	-	-
Жами Қашқадарё ви-лояти бўйича	2852,8	503,7	1975,2	18

Республиканинг жануби-шарқий (тоғолди) зонасида, яъни бу зонага кирадиган Тошкент (шу жумла-дан, Тошкент ш.), Сирдарё, Жиззах, Фарғона ва Сурхондарё вилоятларида экологик вазият умуман ол-ганда энг қулай, лекин бу ерда ҳам алоҳида экологик танг минтақалар мавжуд. 13,8 млн. кишидан 55% қулай экологик вазиятли зонада , 34 % критик экологик вазиятли зонада ва тахминан 5 % га яқинигина фавқулодда экологик вазиятли зонада яшайди. Экологик офат зонаси мавжуд эмас.

Бу зонага киритилган вилоятлардан Фарғона ва Сурҳхондарё вилоятларида энг танг экологик ҳолат вужудга келган. Фарғона вилояти аҳолисининг асосий қисми (68 % ) критик экологик вазиятли зонада, 19 % фавқулодда экологик вазиятли зонада ва атиги 13 % қулай экологик зонада яшайди.Фавқулодда экологик вазиятли зонага Риштон, Тошлоқ туманлари ва Фарғона шаҳри киради. Қулай экологик вазиятли зонада Дангара, Учкуприк ва Ёзёвон туманлари жойлашган. Фарғона вилояти учун ( айниқса фавқулодда экологик вазиятли зона учун), атмосфера ифлосланишининг юқори иқлимий потенциали хосдир. Охунбобоев, Тошлоқ, Фарғона, Марғилон шаҳарларида сув босишни юқори даражаси ва атмосфера ифлосланишининг юқори даражси кузатилади, тупроқларни пестицидалар билан ифлосланиши эса Бувайда, Бешариқ, Учкўприк, Ёзёвон туманларида мавжуддир.
Фарғона вилоятида экологик вазиятни мажмуали баҳолаш
7-жадвал

Экологик зоналр	Ҳудуд минг га	Шу жумладан суғориладиган ерлар	Аҳоли, минг киши	Маъмурий туманлар сони, бирлашган (республика ва вилоят тасарруфидаги шаҳарлар
0 зона- қулай экологик вазият	126,1	66,0	323,4	3
1 зона- критик экологик вазият	510,0	245,3	1703,6	14
2 зона — фавқулодда экологик вазият	101,6	46,7	472,5	3
3 зона — экологик офат	-	-	-	-
Жами Фарғона вилояти бўйича	737,7	358,0