Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta’siri

5.Ekologik omillarning tirik organizmalarga ta’siri etishning umumiy qonuniyatlari
Muhitning ayni bir faktori har xil organizmlar uchun turlicha ta`sir etadi va ahamiyatga ega. Masalan: Suv pardasining sirt tortishish kuchi suvdagi mayda qisqichbaqalar {dafniya, stiklonlar } uchun xavfli, chunki ular bu kuchga bardosh bera olmaydi, chunki ular suv sathiga yopishib qoladi. Suv qandalalari esa bemalol so`zib yuraveradi.
Har qaysi faktorning organizmga ta`sir etish darajasi uning dozasi (normasi) ga boliq. Faktorning yashash mumkin bo`lgan minimal va maksimal ahamiyati organizmning chidamlilik chegarasini belgilaydi. Har bir turning turli faktorlarga o`ziga xos chidamlilik chegarasi bor.
Faktorning organizmga eng qo`lay ta`sir etadigan chegarasi OPTIMUM zona deyiladi.
M: Rif hosil qiluvchi marjon poliplar faqat +20-30<sup>0</sup>C doirasida yashaydi. Tilogoch esa yakutiada 69-35<sup>0</sup>C t da yashaydi. Fil,oq ayiq va hokazo.
Optimum faktorning ko`payishi yoki kamayishi o`zgarganda individlarning hayot faoliyati o`zgaradi, yomonlashadi.Eng ko`p ta`sirida organizmlar nobud bo`ladi. Bu esa pessimum deyiladi.
Organizmlarning optimum va pessimum zona orasidagi chegarasi muhit faktoriga ekologik valentligi deb ataladi.
Agar faktorlardan loaqal bittasining miqdor qiymati chidamlilik chegarasidan tashqarisiga chiqsa, qolgan sharoit har qancha qo`lay bo`lgani bilan tur yashay olmaydi.
Maksimum va minimum chegarasidan chiqadigan bunday faktorlar cheklovchi faktorlar deyiladi.M:Shimolda issiq etishmasligi, odatda ko`pgina hayvonlarni tarqalishini cheklaydi yoki dengiz suvining o`ta sho`rligi amfibiyalarning tarqalishini chegaralaydi.
Muhit ekologik faktorlarining tirlarga ko`rsatadigan munosabatiga ko`ra ekologik valentligi turlicha bo`ladi:turning moslashishi keng darajada bo`lsa har bir abiotik faktor nomiga “evri” qoshimchasi qo`shish bilan ifodalanadi.
M: 1.Evriterm turli t<sup>0</sup> o`zgarishiga yashaydigan.
2.Evribat turli bosimlarda yashay oladigan
3.Evrigal turlicha sho`rlanish darajasidagi muhitda yashay oladi.
Agar turning ekologik valentligi tor doirada bo`lsa, ekologik faktor oldiga “steno” qo`shimchasi qo`shiladi.M:
1.Stenobat
2.Stenoterm
3.Stenogal
Har ikkala holatda ham umumiy holda ekologik valentligini (tur) ifodalamoqchi bo`lsak “stenobiont” va “evribiont” termini ishlatiladi.
Cheklovchi faktorlar turning geografik arealini belgilaydi. Ayniqsa organizmlarni tabiatda cheklovchi faktorlarini bilib olish insoning xo`jalik yuritishida juda katta rol o`ynaydi, chunki organizmlarning hayotiy faoliyatini boshqarishda, cheklovchi faktorlar kalit hisoblanadi.
Organizmningnormalhayotiuchunma’lumdarajadasharoittalab etiladi.
Agarbarchashart-sharoitlarqulaybo’lib, ulardanbirietarlimiqdordabo’lmasa, uni cheklovchi omil deb ataladi. Cheklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi yoki yashayolmasligini belgilab beradi.
Ma’lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ta’sir etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma – xil bo‘lmasin, ularning yirik organizmlarga ta’sir etishi xarakteri hujayralardan ular umri umumiy bo‘lgan komuyatlar ham mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun ma’lum darajadagi qulay ekologik omillar majmo‘i talab etiladi. Xar bir omillarning organizmga ta’sir etish kuchi hamda kuy va yuqori ta’sir etish geografik bo‘ladi. Omilning qulay ta’sir etish kuchi optimum zona deb qaraladi yoki optimum deb ataladi. Ekologik omil organizmga haddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli (maksimum) ta’sir etishni mumkin. Shunday qilib, har qanday ekologik omilning optimum, minimum va maksimum ta’siri bo‘la ekan. Minimum va maksimum chegaralari kritik nuqta deb qaraladi.
Omilning qulay ta’sir etish ya’ni optimum qonunning organizmlarga ta’sirini tushirib olish uchun guza o‘simlikini havo haroratiga bo‘lgan munosabati va uning optimum, minimum va maksimum nuqtalari haqida to‘xtab o‘tamiz. Ma’lumki chigitni o‘sib chiqishi uchun temperatura 14 – 16 ⁰C bo‘lishi zarur. Bahorda harorat past kelsa, chigitni o‘sib chiqishi kechkadi.
Bizning sharoitda guza nihollari paydo bo‘lgan vaqtda havo bilan tuproq temperaturasi sekin – asta ko‘tariladi va odatda normal darajada bo‘ladi. Temperatura 380 dan yuqori bo‘lganda ayniqsa kam – kam bo‘lsa, o‘simlik qizib ketadi. Temperatura 1 – 2 ⁰C bo‘lsa, guza nihollarini sovuq uradi. Kuzdagi 3- 4 ⁰C sovuq ham guzani nobud kelishga olib keladi. 14 – 16 ⁰C dan 38 0S gacha o‘sishi uchun qulay undan yuqorisi esa noqulay hisoblanadi. Guza o‘simligi uchun maksimum nuqta 46 – 47 ⁰C deb qarash mumkin. Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan ekologik turlarga qo‘shimchasini qo‘shib nomladi. Temperaturaga nisbatan evriterm stenoterm namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho‘rlanishga nisbatan evrigan stenogal, bosimga nisbatan evribot, stenobat guruhlar ajratiladi.
Tashqi muhitning turli omillarga nisbatan ekologik valentdiklar yig‘indisi turning ekologik spektrini tashkil etadi. Masalan: cho‘lda o‘suvchi sho‘raklar tuproqning sho‘rligiga ko‘rg‘onchilik va yuqori temperaturaga yashashi moslashgan. Ushbu omillarga moslashish sho‘raklarning ekologik spektrini tashkil etadi. Boshqa turlar tuproq sho‘rlanishiga chidamsiz ekologini ko‘rish mumkin.
Ayrim sho‘rlanish ekologik spektri bir – biriga to‘g‘ri kelmaydi. Xatto har bir – biriga to‘g‘ri kelmaydi. Xatto har xil sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati ham o‘xshash bo‘lganozmi – ko‘pmi miqdorda o‘zining ekologik imkoniyatiga ega bo‘ladi. Izen va sharoitga moslashgan sho‘rlar hisoblanib ulardan birinchisi kurgokchilikka ham yuqori haroratga ham biroz kuchliroq moslashish bilan ochirilib turadi.
Ekologik omillar organizmning turli funksiyalarga ham turlicha ta’sir etildi. Sovuq qonli hayvonlar uchun havo sovuq konli hayvonlar uchun havo temperaturasining 40- 45 ⁰C bo‘lishi moda almashinuvi jarayoni tezlashtirishdi, ammo ularning (faoliyati) faolligi ya’ni harakatlanishi susayadi. Bunda ya’ni harakatlanish susayadi. Bunda hayvonlar tilim holatiga o‘tadi. Hayvonlar yilning holatiga o‘tadi. Organizmning normal hayoti uchun ma’lum darjada sharoit talab etiladi. Agar barcha shart – sharoitlar qulay bo‘lib, ulardan biri yetarli miqdori bo‘lmasi, uni cheklovni omil deb ataladi. Cheklovchi omil organizmni Ushbu sharoitda yashashi yoki yashay olmasligi belgilab beradi. Yorug‘lik fizikoviy – nazaridan olganda yorug‘lik manbaidan chiqayotgan elektromagnit to‘lqinlaridan iborat energiya turidir. Sayyoramizga quyoshdan keladigan yorug‘lik nuri organizmlar hayotiga muhim rol o‘ynaydi. Odam 40 – 0, 75 mkm to‘lqin uzunligidagi nurlarni ko‘radi. Kiska to‘lqin uzunlikdagi nurlar ultrabinafsha uzun to‘lqin, uzunlikdagilar esa infra qizil nurlar deb ataladi.
Yorug‘lik hayvonlar hayotida muhim rol o‘ynaydi. a) yorug‘lik ko‘pchilik hayvonlar uchun fazoda mo‘ljal olishda yordam beradi. Asalarilar asalilar ko‘p bo‘yigan joyni bildirish uchun iniga qaytgach uzoq muddat davomida gir aylanib quyosh bilan ozuka – moilashishiga nisbatan mavsum burchak hosil qiladigan holda to‘xtaydi. Kushlar esa uzoq joyga uchib ketayotganda quyoshga qarab mo‘ljal oladi.
Biogeotsenozlar. Uning maxsuldorligi va energiya oqimi.
Ma’lumki har xil turdagi organizmlar bir-birlariga va tevarak atorfdagi jonsiz tabiatga har tomonlama moslashgan. Bunday uzviy bog‘lanishlar biogeotsenozlarni tashkil etadi. Bilsenoz biogetsenozning bir qisimdir. Biotetsenoz («Bios» hayot «geo» yer senoz umumiy yoki jamoa) tushunchasini esa rus botanik olimi, akademik V.N. Sukachev taklif etgan.
V.N. Sukachev biogeotsenozga yer yuzasinig mahlum qismidagi yer yuzasining ma’lum qisimidagi bir xil tabiiy elementlar komponentlarning yig‘indisi deb qaraydi. Hozirgi vaqtda biogeotsenoz deganda evolyutson jarayonda shakllanadigan fazoviy chegaraga ega bo‘lgan funksional jihatdan organizmlar va obeatik muhit o‘zaro bir – birlari bilan munosabatdagi mahlum energetik holati hamda moddalar alshmashinuvi axborot tezligi bilan tasdiqlanovchi tabiiy tizim tushuniladi.
Biogetenozning asosiy komponentlari atmosfera tog‘ jinsalri suv o‘simlik va hayvonot dunyosi hisoblanadi. Uning organik dunyosi o‘simliklar, hayvonlar, zamburug‘lar, mikroorgnaizmlar biotsenoz deb ataladi. Muhit esa ekotop deyiladi. Ekotop o‘z navbatida kmelato atmosfera va edaftop tuproq degan tarkibiy qismlardan iborat.
Biogeotsenozlar har xil o‘lchamda ya’ni kichik va kata maydonda bo‘lishi mumkin. Botqoqlikdagi do‘nglik o‘rmondangi to‘nka biror hayvon uyasi atrofi akvarium kabilar kichik biogeotsenozlarga misol bo‘lsma, o‘rmon, dasht, cho‘l, o‘tloqlar va boshqa maydonlar yirik biogeotsenozlardir. Anorganik moddalar zahirasi va bajariyotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etavchi organizmlar bo‘limi zarur. Birinchi guruhga yashil o‘simliklar kiradi. Ular quruqlikdagi har qanday biogeotsenozning asosiy takibi va energiya siftida xizmat qiladi. Bunday avtotrof organizmlar produtsentlar deb atadladi. Produtsentlar assimiliyatsiya jarayonida to‘plplangan energiyasini boshqa organizmlarga beruvchilardir.
Fotosintez qiluvchi organizmlar quyosh energiyasi ishtirokida organik moddalarni sintez qilib yorug‘lik energiyaisni bog‘langan kimyoviy energiya sifatida g‘amlaydi.
Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular o‘simliklar tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar hisoblanadi va konsumentlar deb ataladi.
Tartibdagi konsumentlarga produtsentlar bilan oziqlanuvchi o‘txo‘r hayvonlar kiradi. Quruqlikdagi keng tarqalgan tartibdagi konsument hasharotlarning ko‘pchilik vakillari, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar sut emizuvchilarning o‘t xo‘r guruhlari kemiruvchilar va tuyoqlilar hisoblanadi. Tuyoqlilar yaylov hayvonlari deb atalishi mumkin. Ularga ot, tuya, qo‘y, echki va qoramollar kiradi. I- va II- tartibidagi konsusentlar II tartibdagi konsumentlar o‘txo‘r hayvonlar bilan oziqlanadi. Bular III tartibdagi hayvonlar bilan birga o‘txo‘r hayvonlar deb qaraladi. II va III tartibdagi konsumentlar yirtqichlar bo‘lishi mumkin va o‘z o‘ljasini ovlash ushlab olish va boshqa yo‘llari bilan qo‘lga oldi. Shuningdek o‘lajsa bilan oziqlanish yoki parazit hayvon bo‘lishi mumkin. Parazit holda oziqlangan taqdirda hayvon tanasi o‘z xo‘jayinidan bir necha marta kichik o‘lchamga ega bo‘ladi. Parazitlar ishtirok etgan ozuqa zanjirlari o‘ziga xosligi ajralib turadi.
Zamburug‘lar biogeotsenozda turlicha rol o‘ynaydi. Ular orasida o‘simlik va hayvonlarda tekinxo‘r yashovchi va ko‘pchiligi organik moddalarni mineral modallarga parchalovchilar bo‘lib ular redutsentlar deyiladi.ammo shu bilan birga ko‘pchilik zamburug‘larning sevimli ozuqa bo‘lishi ham mumkin. Buna ular konsumentlar hisoblanadi.
Bakteriyalar birinchi navbatda redutsentlar hisoblanib ular organik moddalarni mineral moddalarga parchalab kiradi. Demak, yuqorida sanab o‘tilgan organizmlar guruhi o‘rtasida keskin chegara qo‘yib bo‘lmaydi, chunki konsumentlar (hayvonlar, zamburug‘lar, tekinxo‘r o‘simliklar) ayni vaqtda redutsentlar vazifasini ham bajarish mumkin.
Epifitlar asosan produtsentlar hisoblansa ham oziqlanish vaqtida daraxt tanasi po‘stlog‘idagi parchalangan o‘simlik qoldiqlaridan foydalanadi, yahni bir vaqtda redutsentlar vazifasini ham bajaradi.
Redutsentlar o‘simlik qoldig‘i va hayvonjasadi o‘zida energik saqlaydi. Nobud bo‘lgan o‘simlik va hayvonlardagi organik moda mikroorganizmlar yahni saprofit holda yashovchi bakteriyalar va zamburug‘lar ta’sirida parchalanadi. Bunday organizmlar redutsentlar deb ataladi.
Saprofitlar o‘zida maxsus fermentlar ajratib chiqaradi. Organik qoldiqlar seki asta bakteriyalar va zamburug‘lar hayot faoliyatida parchalanib hazm bo‘ladi. Parchalanish tezligi turlicha bo‘ladi. Parchalanish tezligi turlicha bo‘lshi mumkin. Hayvon jasadi siydik va axlatlari bir necha haftalar talab etsa qulab tushgan daraxt tanasi va shoxlari bir necha yilda chiqarish mumkin. Tabiatda saprofitlar bilan birga chiriyotgan moddada ko‘pincha maydon hayvonlar ham urnatilib ular ham haqiqiy redutsentlar kabi ishtirok etadi. Shuningdek chirindixo‘rlar sifatida hayvonlar ham qanashadi. Bunda ozuqa zanjirlari chirindi detritdan boshlanadi.
Maxsuldorligi deganda mahsulda birlamchi va ikkilamchi mahsulotlar ajratiladi. Birlamchi mahsuldorlik (BM) produtsentlar tomonidan anorganik moddalardan va reduksentlar mahsumi ikkilamchi (IM) hisoblanadi. Shuningdek, yalpi birlamchi va sof birlamchi mahsulotlar ajratiladi. Yangi birlamchi maxsulot (YABM) mahlum vaqt oralig‘ida o‘simliklar tomonidan hosil qilingan hamda nafas olishda bo‘lgan va chetroftlar tomonidan o‘zlashtirgan maxsulotlardan iborat. Agarda yalpi maxsulotlardan nafas olishga sarf bo‘lgani chiqarib tashlansa, birlamchi mahsuldorlik qoldi. Sof birlamchi mahsuldorlik (SBM) esa nafas olishga sarf bo‘lgandan so‘ng chet atrof organizmlar hayotini o‘tkazish uchun qolgan maxsulotdir.
Ikkilamchi maxsuldorlik tayyor organik moddalar konsumentlar tomonidan to‘plangan maxsulotga aytiladi. Uni ham yaxshi ikkilamchi (YAII) maxsulot va sof ikkilamchi (SIM) maxsulotlarga ajratish mumkin.
Yashil o‘simliklar hayot uchun zarur bo‘lgankiyoviy moddalarni olib fotosintez jarayonida organik birikmalar to‘playdi va quyosh energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. Ular hayvonlarga ozuqa beradigan tirik moddaning asosiy qismini tashkil etadi. Havo tarkibidagi kislorod va karbonat angidrid gazlarining miqdorini tiklaydi va suvning aylanish jarayonida qatnashadi. O‘simlik chirindilari tuproqda fosfor kaliy, kalsiy, marganets kabi elementlarning bir meyorda tarqalishiga yordam beradi. Bunday organizmlaravtotroflar deb ataladi. O‘simliklar va boshqa jonivorlar bilan oziqlanib yashovchi geterotroflar esa oziqlanish jarayonida organik moddadlarni karbonat angidrid suv va mineral tuzlarga aylantiradi. Ular organik moddalarni o‘simlik takror foydalanish uchun yaroqli bo‘lgan darajagacha parchalaydi. Shunday qilib biogen moddadlar taibatda uzluksiz aylanib turadi.
Moddalarning bunday davriy aylanishi hayot uchun zarrur sharoit bo‘lib, bu uzoq evolyutsiya jarayonida vujudga kelgandir. Geterotroflar ya’ni hayvonlar, zamburug‘lar, va bakteriyalar ikki guruhga bo‘linadi. Bulardan birinchisi iste’mol qiluvchilar yahni konsumentlar ozuqa sifatida tirik organizmlardan foydalanib organik moddalarni o‘zgartiruvchi qisman prachalovchi geterotroflardir. Ammo bu organizmlarining biron ham o‘simliklardagi organik moddalarni oxirigacha muayyan darajada parchalay oladi xolos. Bunday turlardan qolgan chiqindilar esa boshqa genetetrof organizmlarga yem bo‘ladi.
Geterotroflarning ikkinchi gurhi yemiruvchilar yoki redutsent zamburug‘lar bakteriyalar bo‘lib ular o‘lgan organizmlardagi murakkab organik moddalarni parchalab mineral birikmalarga aylantira oladi. Shunday qilib uzoq evolyutsiya jarayonida vujudga kelgan bir-biriga bog‘liq turlardan barqaror zanjirlar paydo bo‘ladiki, bular boshlang‘ich oziq moddalardan energya va moddalarni birin-ketin olib turli yo‘llar bilan tabiatda moddalarning davriy harakatini ta’minlaydi. Organizmlar quyosh energiyasini kimyoviy mexanik va issiqlik energiyaga aylantiradi. Bunda beradigan hamma o‘zgarishlar energiyani yo‘qotish bilan bog‘liq bo‘lib u oxirgi issiqlikka aylanib tarqalib ketadi.

Xulosa
Xulosam shuki, tabiatda mavjud barcha organizmlarning hayoti ularni o’rab turgan tashqi muhit omillarining ta’siriga bog’liq. Tirik organizmlar muhit omillarining ta’sirisiz yashay olmaydi. Har bir organizim o‘zi yashab turgan muhitda bir vaqitning o‘zida har xil iqlim tuproq va biotik omillar ta’siriga uchraydi. Tirik organizimlarning individual rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladigan muhit elementlari ekologik omillardeyiladi. Bunday ta’rifdan ayrim muhit omillari istisnodir, ya’ni, dengiz sathiga nisbatan bo‘lgan balandlik, dengiz, ko‘llarning chuqurligi. Balandlikning organizimga ta’siri, harorat quyosh radiatsiyasi, atmosferani bosimi orqali bo‘lsa, suv chuqurligining organizimga ta’siri bosim va yorug‘likning kamayishi orqali yuzaga keladi.
Tabiatda mavjud bo‘lgan barcha tirik jonivorlarning tizimlari umumiy hayoti davomida ham tirik tabiat, ham notirik tabiat ko‘rsatadigan ta’sir tufayli yashaydilar. Bu tabiat kuchlari hayotiy sharoitni tashkil qiladi, boshqacha qilib aytganda, organizmlarga ularning yashashi uchun atrof muhit omillari zarur. Atrof muhit tarkibidagi omillar bilan organizm bevosita ham biovosita munosabatlarda bo‘lishi mumkin. Hayotiy sharoit omillari turli hil tabiiy unsurlar, jismlar, tabiiy hodisalar yiyoindisidan iborat. Bunday sharoit tuzimlari vaqt va fazoga nisbatan faol yoki sust yo‘sinda (dinamik) o‘zgarishlarga chalinadi va tabiatda mavjud organizm hamjihatlarining hayotini belgilaydilar.
Umuman olganda ekologik omil deb biz tirik organizm (yoki organdir) guruhlariga uning hayotiy jarayoni yoki ma’lum bir hayotiy davri davomida tug‘ridan-tug‘ri yoki bevosita ta’sir ko‘rsatadigan hayotiy sharoitning bir ko‘rinishini aytamiz. Omilning yetarligi, ortiqcha miqdorda bo‘lishi yoki kamchiligiga ko‘rib organizm adetatsiya (moslanish) bo‘lishi bilan javob beradi.
Tashqi muhit bilan o‘zaro bog‘lanmagan va uning ta’sirida bo‘lmagan tirik organizmlarning hayotini tasavvur etish mumkin emas. Tashqi muhit omillari jonli organizmlarga uch xil: minimal, optimal va maksimal darajada ta’sir etadi. Sayyoramizda jonli organizmlar o‘zlarining ri-vojlanish tarixida 4 ta yashash muhitini o‘zlashtiradilar; Suv muhiti (jonli organizmlar shu muhitda paydo bo‘ladi); quruqlik,havo, tuproq muhiti va maxsus yashash muhiti - bu jonli organizmlarning o‘zlari bo‘lib, ular boshqa organizmlarda (parazit) hayot kechiradilar.
Hayvonot, o`simlik olamini hozirgi zamon biologik sistematik klassifikastiyasini bosh mezoni qovm-qarindoshlik o`xshashlik belgilari hisoblanadi. Shunung uchun han.turli shaklga ega turli muhitda yashovchi organizmlar bitta guruhga bo`linadi.M:
Ekologik klassifikastiya qilishda esa hayvonlarni ularni tashqi muhitda xilma-xil hayot kechirishi ularni turlicha klassifikastiya qilish mumkin.
Biz hayvonlarni birgina harakat qilishiga qarab klassifikastiya qilsak, turli xil sinfga kiruvchi turlar 1 ta ekologik guruh kiritiladi. M: Suvda raketasimon harakat qiluvchilarga medo`zalar, bosh oyoqli mollyuskalar, xivchinlilar, yndo`z, beshiktervat lichinkalari va hokazo.
Xullas, turli-tuman ekologik faktorlarga ko`ra klassifikastiya qilish mumkin yoki yana bir misol organizmlarni oziqlanish harakteriga ko`ra klassifikastiya qilamiz.