Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta’siri

2. Abiotik omillarni tirik organizmlarga ta’siri
Yer yuzidagi organizmlarning yashashi, rivojlanishi va tarqalishiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biri haroratdir.
Hayotiy jarayonlar tor harorat diapozonida ham kechaverishi mumkin. Ko‘pchilik o‘simliklar va hayvonlar sovuq haroratli sharoitda nobud bo‘ladi yoki anabioz (hamma kimyoviy jarayonlarning juda susayishi yoki to‘xtashi) holatiga o‘tadi. Ammo Antarktidada 70 °C sovuqda ham suvo‘tlari, lishayniklarning ayrim turlari, pingvinlar yashay oladi. Yerda hayotning eng yuqori chegarasi +50-60 °C ga teng. Bunday haroratda fermentlar faoliyati buziladi va oqsillar iviydi, biroq geotermal bu­loqlarda ayrim mikroorganizmlar +79-80 °C da ham yashay olishi kuzati­ladi.
O‘simliklar va ko‘pchilik hayvonlar tana haroratini birday saqlay olmaydi. O‘simliklarning sovuqqa chidamliligi hujayralarda qand miqdorining ko‘p bo‘lishi natijasida hujayra shirasi konsentratsiyasi­ning ortishiga va suvning kamayishiga bog‘liqdir. Harorat 0 °C dan past bo‘lsa, urug‘ unib chiqmaydi. Binobarin har bir o‘simlik urug‘i unib chiqishi uchun minimal, optimal va maksimalharorat talab qiladi. Xuddi shunday harorat amplitudasi o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishida ku­zatiladigan hamma bosqichlar uchun zarurdir. Masalan, yashil o‘simliklar­ning hayotiy jarayonlari ya’ni o‘sishi, fotosintez, ularning gullashi va meva hosil qilishi ma’lum bir harorat rejimida o‘tadi. Shu sababli o‘simliklar issiqsevar, sovuqqa yoki jazirama issiqqa chidamli gu­ruhlarga bo‘linadi. Janubda o‘sadigan issiqsevar o‘simliklar qish-ning qattiq sovuqlariga chidamsiz bo‘ladi. Masalan, g‘o‘zaga kuzning 2-3 °C so­vug‘i o‘ta salbiy ta’sir qiladi. Sitrus o‘simliklari (limon, apelsin, mandarin) esa -8-10 °C da nobud bo‘ladi. Shimolda o‘sadigan o‘simliklar esa issiqlik kam bo‘lganda ham o‘z hayotini davom ettiraveradi.
Qishdagi kuchli sovuqlar ham ularga kuchli ta’sir etmaydi. Masalan, Sibirda o‘sadigan tilog‘och, qarag‘ay, pixta va shu kabi daraxtlar –70 °C gacha sovuqqa bardosh bera oladi. O‘rta Osiyoning jazirama issiq cho‘llarida o‘sadigan yantoq, qovul, saksavul, shuvoq, izen o‘simliklari +60-70 °C haro­ratga ham bardosh bera oladi. O‘simliklar uchun ularning butun vegetatsiya davrida oladigan foydali harorat yig‘indisi ham jiddiy ahamiyatga ega. Agar harorat yig‘indisi yetarli bo‘lmasa o‘simlik gullamaydi va hosilga kirmaydi. Masalan, o‘rta tolali g‘o‘za navlarining to‘la yetilib hosil be­rishi uchun harorat yig‘indisi 1750-2000 °C bo‘lishi kerak, ingichka tolali g‘o‘za navlari uchun esa bu ko‘rsatkich 2000-3000 °C ni tashkil etadi.
Tana haroratini saqlay olish xususiyatlariga ko‘ra hayvonlar issiq qonlilar va sovuq qonlilarga bo‘linadi. Sovuq qonlilarga umurtqasizlar, baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar kiradi. Ular o‘zlari tana haroratini birday saqlay olmaydilar.
Muhitharoratining ko‘tarilishi bu organizmlarda fizilogik jara­yonlarning tezlashishiga olib keladi, aksincha muhit haroratining ma’lum diapazondan pasayishi metabolik jarayonlarining susayishi va organizmlarning o‘lishiga olib keladi.
Evolyutsiya jarayonida issiq qonli organizmlar tashqi muhitharora­tining juda keng o‘zgarishidan qat’iy nazar o‘z tana haroratini doimiy holatda saqlashga moslashgandir.
Issiqqonlilarga qushlar va sut emizuvchi hayvonlar kiradi.
Qushlarning tana harorati +40 °C dan yuqoriroq. Sut emzuvchilarniki esa +37 - +40 °C atrofida saqlanadi. Tana haroratining bir xil saqlashda to‘rt kamerali yurakning paydo bo‘lishi, nafas olish sistemasining tako­millashishi ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ularda harorat o‘zgarmay saqlanishiga olib keladigan mexanizmlar bu qalin jun, patlar, teri osti yog‘ klechatkasi, ter bezlarining paydo bo‘lishi, qon aylanishining nerv sistemasi orqali idora qilinishi va hokazolardir.
Tashqi muhitharoratining o‘zgarishiga moslanish belgilaridan yana biri bu hayvonlar migratsiyasi, ya’ni ularning o‘zlari uchun qulay bo‘lgan haroratli hududlarga ko‘chib o‘tishdir. Migratsiya qiluvchi hayvonlarga kitlar, ba’zi qushlar, baliqlar, hasharotlar va boshqa hayvonlar kiradi. Kitlar ba’zan ilgari egallagan joylaridan 2000-3000 km masofagacha ham ko‘chib o‘tishlari mumkin. Sovuq qonlilarning ayrim turlari ha­rorat pasayganda yoki keskin ko‘tarilganda karaxt bo‘lib qoladi. Issiq qonlilarning ayrim vakillari oziq yetishmasa yoki muhitharorati pa­saysa uyquga ketadilar.
Ana shular jumlasiga ayiqlar, bo‘rsiqlar kiradi. Bunday holatda ularda moddalar almashinishi susayadi, lekin tana harorati deyarlik pa­saymaydi.
Mikroorganizmlar, o‘simliklar va tuban hayvonlarning haroratga moslanishlaridan bir usuli ularning anabiozholatga o‘tishidir. Ana­bioz holatda mikroblar sporalar, sodda hayvonlar esa sistalar hosil qiladilar.
Harorat hayvonlarning qaysi iqlim mintaqasida yashashi bilan bog‘liq holda avvalo, ularning vazniga va ichki organlarining katta – kichikligiga, ko‘payishiga va boshqa hayot jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, issiq o‘lkalarda yashovchi sut emizuvchi hayvonlarning vazni, yuragi, buyragi, jigari sovuq o‘lkalarda yashovchi shu xildagi hayvonlarnikiga nisbatan yengil va kichik bo‘ladi. Shuningdek, harorat hayvonlarning tashqi qiyofasiga, ko‘payishiga ta’sir ko‘rsatadi. Chunonchi, tundrada, mo‘tadil mintaqada yashovchi tulki va Afrikadagi fenek degan tulkini olib qaralsa, ular biologik jihatdan o‘xshash yoki bir – birlariga yaqin turlardir. Lekin, turli iqlim mintaqasida yashaganliklari sababli ularning tashqi ko‘rinishi, ayniqsa, quloqlarining shakli katta-kichikligi bilan bir-birlaridan keskin farqlanadi. Shunga o‘xshash Arktika va baland tog‘ mintaqasida yashovchi ba’zi hasharotlarning rangi quyosh nurini ko‘proq yutganligi sababli qoramtir rangda bo‘ladi. Ko‘pchilik suv hayvonlarining tuxumi ham shunday qoramtir pegmentga boy bo‘ladi.
Namlik - bu havodagi, tuproqdagi va tirik organizmdagi suv miqdori bilan tavsiflanadigan ekologik omil. Suv tananing asosiy mineral tarkibiy qismidir. Shu sababli atrof-muhit tarkibidagi suv miqdori yorug'lik bilan birga yashash muhitining muhim ko'rsatkichlaridan biridir.
Suvning asosiy manbalari yomg'ir, er osti suvlari, shudring va tumandir. Yog'ingarchilik miqdori bo'yicha yashash joylari cho'l, dasht, botqoq va nam o'rmonlar bo'lishi mumkin.
Suvga nisbatan o'simliklarning ekologik guruhlari
Suvga nisbatan o'simliklar quyidagi ekologik guruhlarga bo'linadi:
gidrofitlar - suvda yashaydigan o'simliklar;
gigrofitlar - yuqori namlik sharoitida o'sadigan o'simliklar;
mezofitlar - normal namlikda yashaydigan o'simliklar;
kserofitlar - kam namlik sharoitida yashaydigan o'simliklar.
Kserofitlarga saksovul, tuya tikoni, juzgun kiradi. Kserofitlar kam namlik sharoitida hayotga moslashishni ishlab chiqdilar. Ularning hujayralarida sitoplazma turi, qattiq va ingichka barglari bor, ba'zan boshoqchalarga aylanadi. Tuya tikoni va saksovulning ildizlari juda uzun bo'lib, er osti suvlariga etadi. Ko'p o'simliklar yozda barglarni tashlab, suvning bug'lanishini kamaytiradi. Jugara va tariq kabi ba'zi qishloq xo'jalik o'simliklari suv etishmasligiga toqat qiladilar.
Suvning hayvonlar hayotidagi o'rni
Cho'l va dashtlarda yashovchi hayvonlar suvsiz sharoitlarga moslashish mexanizmlarini ishlab chiqdilar. Ular tezda uzoq masofani bosib o'tishlari va sug'orish joylariga etib borishlari mumkin.
Kemiruvchilar, sudraluvchilar, hasharotlar va boshqa mayda cho'l hayvonlar oksidlanish reaktsiyalari natijasida vujudlarida hosil bo'ladigan suv tufayli suv muvozanatini saqlaydilar. Ayniqsa, yog'larning oksidlanishi paytida juda ko'p suv hosil bo'ladi (oksidlanish paytida 100 g yog '100 g suv hosil qiladi). Shuning uchun cho'l hayvonlarining tanasida yog 'qatlami katta qalinlikka etadi (tuya tepasi).
Ko'plab cho'l hayvonlarining tashqi qoplamlarining past o'tkazuvchanligi teri orqali suvning bug'lanishiga to'sqinlik qiladi. Ularning aksariyati kunduzgi turmush tarzini olib borishadi va kun davomida ular o'liklarga yashirinishadi.
Organizmni namlik etishmasligiga moslashtirish
O'simliklar va hayvonlarda suv etishmasligiga moslashuvning quyidagi mexanizmlari mavjud.
Suvning bug'lanishini kamaytiradigan omillar mavjudligi:
barglarni tikanlar (ignabargli daraxtlar) ga aylantirish;
qalin kesikulaning mavjudligi (hasharotlar, kserofitlar);
barglarning siljishi (alp o'simliklari);
qurg'oqchilikda barglarning tushishi;
kechasi barglarning og'zini ochish va kunduzi yopish;
transpiratsiya va terlashning pasayishi (dasht va cho'l o'simliklari, tuya);
tuynuklarda hayvonlarni joylashtirish (kichik cho'l sutemizuvchilar, masalan, cho'l ratlari);
nafas olish teshiklarini klapanlar bilan yopish (ko'plab hasharotlar).
Suvni yutishni kuchaytirish:
ildiz tizimining keng yuzasi mavjudligi;
katta ildiz uzunligi va uning chuqurlikka kirib borishi;
hayvonlar (termitlar) tomonidan er osti suvlariga chiqish yo'llarini yotqizish.
Suv ombori:
shilliq hujayralar va hujayra devorlarida; Http://wikiwhat.ru saytidan materiallar
maxsus qovuqda (cho'l botqoq);
yog 'shaklida (cho'l rat, tuya).
Suv yo'qotish uchun fiziologik qarshilik:
katta miqdordagi suvni yo'qotish bilan hayotiy faoliyatni saqlab qolish (ferns, bitlar, bryofitlar, likenlar);
tana vaznining sezilarli darajada kamayganidan keyin ham (suv qurti, tuya) suv borligida tezda tiklanishi;
noqulay sharoitlarda urug ', yumaloq, lampochka shaklida saqlash;
pilla ichidagi yozgi uyqu (yer qurti, ikki nafasli baliq).
Suvsiz joylardan suv bor joylarga ko'chish (ko'p dasht va cho'l hayvonlari).