Ekiston axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Strategik baxolash jarayoni

So‘nggi yillarda zamonaviy texnologiyalarning paydo bo‘lishi asosan, iqtisodiyotda yangi tarmoqlarning shakllanishiga, qolaversa, jamiyatda iqtisodiy va ijtimoiy turmush tarzining o‘zgarishiga olib keldi. Avvalambor, buni zamonaviy telekommunikasiya tarmog‘i misolida ko‘rishimiz mumkin. Zamonaviy telekommunikasiya tarmog‘i o‘zining o‘sish sur'ati, taqdim etilayotgan xizmatlarning raqobatbardoshligi, ilmiy-texnik bazasining mustahkamligi va shu kabi qator sifatlari bo‘yicha dunyo standartlariga javob beradi va mamlakat iqtisodiyotida munosib o‘rin egallaydi. Har bir davlatda bozor munosabatlarining faol joriy etilishi mos ravishda, telekommunikasiya infratuzilmasining taraqqiyotiga olib keladi. Telekommunikasiya tarmog‘i korxonalari esa o‘z navbatida bozor infratuzilmasi, axborot texnologiyalari va telekommunikasiya aloqalari rivojiga katta hissa qo‘shadi.

Zamonaviy telekommunikasiya bozorining o‘ziga xos xususiyatini – interaktiv tarmoqdan foydalanish orqali axborot resurslarini almashinish jarayoniga zamonaviy telekommunikasiya texnologiyalarini qo‘llash imkoniyatlarining mavjudligi bilan izohlash mumkin. Hozirgi kunda telekommunikasiya bozori jahon iqtisodiyotining eng samarali va jadal rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Unda faoliyat yuritadigan operatorlar sonining oshishi, bir tomondan sifatning ortishi, taqdim etilayotgan xizmatlar ko‘lamining kengayishi va bu xizmatlar narxining pasayishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan, qayd etish kerakki, hududda operatorlar orasidagi raqobatning mavjudligi sababli telekommunikasiyalar biznesi rivojiga katta yordam beradi. Bunga bog‘liq, telekommunikasiya tarmog‘i korxonalari raqobatbardoshligini oshirishda marketing mexanizmi nazariy va amaliy qiziqish uyg‘otadi. Shu bilan birga, mazkur sohani rivojlantirish yo‘nalishlarini aniqlash, telekommunikasiya kompaniyalarining innovasion faoliyatini tahlil qilish va tadqiq qilish, ularning raqobat strategiyalari va marketing faoliyatlari samaradorligini oshirishning asosiy yo‘llarini aniqlash talab etiladi. Bugungi kunda telekommunikasiya tarmoqlari va xizmatlarining jadal konvergensiyasi sharoitida iqtisodiy jarayonlar ham tez sur'atlarda davom etmoqda. Shu sababli, biznesni to‘g‘ri tashkil etishning eng muhim shartlaridan biri unda olib boriladigan marketing siyosati hisoblanadi. Marketing faoliyatini mukammal bilish va samarali yo‘lga qo‘yish, bozordagi vaziyatdan kelib chiqqan holda tezkor qaror qabul qila olish biznes muvaffaqiyatining kalitlaridan biridir. Masalan, telekommunikasiya korxonalari bozor faoliyatining murakkabligi va serqirraligi mazkur bozorda marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning muayyan bir shaklini ishlab chiqish zaruratini ko‘rsatadi. Modomiki, marketing tadqiqotlari ish jarayonida vujudga keladigan turli tijorat va iqtisodiy masalalarni hal etish uchun vosita ekan, u holda uning natijalarini telekommunikasiya bozorida faoliyat yurituvchi korxonalarning taraqqiyot strategiyalarini shakllantirish uchun foydalanish mumkin bo‘ladi. Bu sohada jahon tajribasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ko‘pgina yirik xorijiy kompaniyalarda marketing tadqiqotlari uchun savdo aylanmasining 0,1-2% foizigacha miqdorda mablag‘ sarflanadi. Shu nuqtai nazardan, telekommunikasiya tarmog‘idagi marketing tadqiqotlari – bu marketing talabini qondiradigan ixtiyoriy tadqiqot faoliyati bo‘lib, aniq marketing faoliyati uchun zarur bo‘lgan mazkur sohaga oid ma'lumotlarni to‘plash, qayta ishlash, tahlil qilish va prognozlash tizimidir. O‘tkaziladigan bunday tadqiqotlarning asosiy maqsadi – boshqaruv qarorlarini qabul qilish vaqtida paydo bo‘ladigan noaniqliklar darajasini kamaytirishdan iborat.

Marketing tadqiqotlari natijasida olingan ma'lumotlar kelgusida telekommunikasiyaning asosiy xizmatlariga tariflarni belgilash chog‘ida talabni tahlil qilish va prognozlashda qo‘llaniladi. Shunday ekan, keskin kurashlar sharoitida O‘zbekiston telekommunikasiya korxonalarida ham marketing tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa hozirgi vaqtda marketing vositalarining ba'zi birlarini chuqur o‘rganishni va axborot xizmatlarini ko‘rsatishda telekommunikasiya bozori operatorlarining faoliyatini baholashni talab etadi. Ushbu jarayonda, marketing tadqiqotlari va uni bozorning ma'lum bir muammolarini hal etishga safarbar etish dolzarb hisoblanadi. Bugungi kungacha marketingga juda ko‘p ta'riflar berilgan, ammo uning asosiy konsepsiyasining mazmuni esa, yagonaligicha saqlanib kelinmoqda, ya'ni har bir zamonaviy korxona o‘z maqsadiga faqat mijozlarining talablarini raqobatchilarga nisbatan to‘liq va samarali qondirish orqali erishishi mumkin va lozim. Amaliy nuqtai nazardan, marketing – bu “nima, qachon, qaerda va qanday kerak bo‘lsa ishlab chiqarish”ga imkon beradigan hamda tovar va xizmatlar bozorini har tomonlama tadqiq qilish va ushbu bozorda xaridorlarni o‘ziga jalb qilish bo‘yicha faoliyatni o‘z ichiga oladigan vositalar majmuidan iborat. Ushbu faoliyat sohasini bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, marketing tadqiqotlari, reklamani tashkil etish, tovar va xizmatlarni sotish, tovar va xizmatlarni iste'molchilarga yetkazib berish va boshqalar.

Quyida SWOT taxlil uchun misol keltiramiz.

Bir qarashda strategiyani amalga oshirish rejani amalga oshirishning "normal" faoliyati bilan to‘liq yoki deyarli bir xildek tuyulishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi aniqlangandan so‘ng, uni amalga oshirish bo‘yicha muntazam ishlar boshlanishi kerak, bu strategik boshqaruvdan juda uzoqdir. Va shuning uchun strategiyani amalga oshirish bosqichida strategik boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida tavsiflanishi mumkin bo‘lgan alohida narsaga o‘rin yo‘q. Aslida, bu fikr bir buyuk anglashilmovchilik o‘z ichiga oladi. Strategik menejment tanlangan strategiyasini amalga oshirishda tashkilotning faoliyat ko‘rsatish jarayonida juda muhim o‘rin tutadi, chunki bu bosqichda strategiyani amalga oshirish shart-sharoitlari shakllanadi. Bu, avvalo, strategiyani amalga oshirish bosqichi sifatida strategik boshqaruvda keng tarqalgan narsalarning mazmunidir.

Strategiyani amalga oshirish qabul qilingan strategiyaga nisbatan uni amalga oshirishning passiv vositasi rolini o‘ynamaydi. Strategiyani amalga oshirish bosqichining muhim xususiyati shundaki, u hatto juda yaxshi strategiyani yomon amalga oshirish tufayli qiyinchilik yarata olmaydi; agar yaxshi amalga oshirilgan bo‘lsa, tashkilot strategiyani ishlab chiqishda xatolarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa ham, muvaffaqiyatga erishish imkoniga ega bo‘lishi mumkin.

Tabiiyki, strategiyani amalga oshirish tashkilot strategiyasining mazmuniga to‘liq e’tibor qaratilishi lozim. Biroq strategiyaning yaxshi bajarilishi strategiyani amalga oshirish davomida uning kamchiliklari yoki atrof-muhitdagi kutilmagan o‘zgarishlar tufayli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarni qoplash qobiliyatiga ega.

Strategiyani amalga oshirish tashkilotni boshqarish uchun foydalaniladigan tizimni qabul qilishni zarur qilib qo‘yadi. Bu tizim strategiyaning bajarilishini nazorat qilish uchun qaysi bo‘limlar qanday, qanday axborot tizimlari kerak bo‘lishini, ishchi kuchini qanday qayta tayyorlash talab qilinishini va boshqalarni belgilaydi. Strategiyani amalga oshirishda quyidagi harakatlar ayniqsa muhimdir:

Kontingent rejasini ishlab chiqish. Ideal vaziyat uchun strategik reja ishlab chiqiladi, lekin voqelik undan ko‘p yoki kam farq qilishi mumkin. Shuning uchun, har qanday strategik rejaning muhim elementi bunday farqlar juda katta bo‘lgan vaziyatda harakat kursini rivojlantirishdir. Ushbu parametr, aslida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tashkiliy muhitdagi muhim o‘zgarishlarga javob berish kerak bo‘lganda ishlatiladi. Atrof-muhitdagi o‘zgarishlarga samarali javob berish uchun haqiqiy o‘zgarishlarni muntazam kuzatib borish va ularni rejali ravishda bog‘lash kerak, bu ham nazorat siklini aniqlashni talab qiladi. Ushbu variantlar odatda har yili ko‘rib chiqiladi.

Tashkiliy tuzilmani rivojlantirish. Qabul qilingan strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tashkilot uni amalga oshirish uchun maksimal imkoniyatlarni ta’minlovchi o‘ziga xos tuzilmaga ega bo‘lishi kerak. Tuzilmani ishlab chiqish vazifalarni amalga oshirish uchun javobgarlikni taqsimlashni va tashkilotda qaror qabul qilish huquqini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, tashkilotning qanday tuzilmaga ega bo‘lishi: gorizontal yoki vertikal (markazlashgan yoki markazlashmagan qarorlarni qabul qilish), u nisbatan mustaqil ishchi guruhlarga qay darajada bo‘linishi va shu kabilarni hal qilish lozim.

Tashkilotning boshqaruv tizimini tanlash. Bu yana bir yirik muammo, chunki strategiyaning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini belgilovchi kadrlar hisoblanadi. Keyinchalik biz boshqaruv tarkibiy bo‘lishi mumkin ko‘rasiz, moliyaviy, va operatsion. Bundan tashqari, turli tizimlari sizning tashkilot boshqarish uchun ishlatiladigan moslashtirish kerak bo‘lishi mumkin.

Tashkilotning siyosati. Strategik boshqaruv jarayonida asosiy rol o‘ynaydi. Tashkilotning siyosiy faoliyati haqiqiy haqiqatdir, chunki turli guruhlar o‘z maqsadlari va dasturlariga ega va ular o‘rtasida ziddiyat bo‘lishi mumkin. Bunday ziddiyatlarning eng muhim natijalari strategik boshqaruv jarayonida muhim rol o‘ynaydigan kurash va Koalitsiyalarning yaratilishidir, ayniqsa, strategik o‘zgarish kuchlarning bu kurashini birinchi o‘ringa olib chiqishga moyillik tug‘diradi. Keyinchalik strategik boshqaruv jarayonidagi hokimiyat va siyosat muammolariga nazar tashlaymiz.

Strategiyani amalga oshirish tashkiliy uyushma va nazorat tizimlarini tanlashni o‘z ichiga oladi. Turli idoralar o‘rtasida birgalikda harakat qilish va muvofiqlashtirishni talab qiladi. Tashkilot bo‘limlarning ishlashini yaxshiroq tahlil qilish va ularning harakatlarini boshqarish haqida qaror qabul qilishi kerak.

Strategiyani amalga oshirish bosqichida qanday muammolar hal etiladi?

Strategiyani amalga oshirish uchta vazifani hal qilishga qaratilgan. Birinchidan, ma’muriy vazifalarni shunday ustuvorlik qilish kerakki, ularning nisbiy ahamiyati tashkilot amalga oshiradigan strategiyaga mos kelsin. Bu, avvalo, resurslar ajratish, tashkiliy munosabatlarni o‘rnatish, qo‘llab-quvvatlash tizimlarini yaratish va shu kabi vazifalarga tegishlidir. Ikkinchidan, tashkilot faoliyatini tanlangan strategiyani amalga oshirishga yo‘naltirish maqsadida tanlangan strategiya va ichki jarayonlar o‘rtasida moslik o‘rnatish. Tashkilotning tuzilishi, motivatsiya va rag‘batlantirish tizimi, xulq-atvor normalari va qoidalari, birgalikda e’tiqodlar, qadriyatlar va e’tiqodlar, xodimlar va menejerlarning malakasi va boshqalar kabi xususiyatlarga erishish kerak. Uchinchidan, tashkilotni boshqarishga rahbarlik uslubi va yondashuvini amalga oshirilayotgan strategiya bilan tanlash va moslashtirishdir. Har uchala vazifa ham o‘zgarish orqali hal etiladi, bu esa aslida strategiyani bajarishning o‘zagidir. Shu sababli strategiyani bajarish davomida amalga oshiriladigan o‘zgarish strategik o‘zgarish deyiladi.

Strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirish tashkilotning tuzilishi, madaniyati va boshqaruv darajasini moslashtirishni talab qiladi. Turli strategiyalar va Sozlamalar tashkilotdan turli xil tarkibiy o‘zgarishlarni, boshqa madaniy qadriyatlarni va nazorat tizimlarini talab qilishi mumkin. Shuningdek, resurslar va turli funksional sohalar bo‘yicha rejalarni shakllantirish lozim.

Strategiyani amalga oshirish bosqichida ko‘plab muammolar paydo bo‘ladi va buning ob’ektiv sabablari bor: dizayndan boshqaruv amaliyotiga o‘tish, voqelik bilan to‘qnashuv bo‘lib, u har doim har qanday rejalardan ko‘ra boyroq va o‘zgaruvchanroqdir. Bundan tashqari, loyihalash jarayoni ma’lum (ba’zan ahamiyatli) vaqtni talab qiladi, bu vaqt ichida tashkilot muhitida shunday o‘zgarishlar bo‘ladiki, rejalar amalga oshishdan oldin ham ma’lum darajada "eskirib" qolishi mumkin. Strategiyani amalga oshirish jarayoni uchun quyidagi tipik muammolarni yoritib beraylik:

strategiya va struktura o‘rtasida mos kelmasligi mumkin va ular bir-biriga qarshi turishi mumkin;

yo‘qligi yoki muayyan ko‘nikmalarini etishmasligi va ularni qoplash uchun ehtiyoj. Menejerlarning ish uslubini o‘zgartirish va yangi ko‘nikmalarni egallashni istamasligi;

axborot-kommunikatsiya tizimlari yangi boshqaruv talablariga javob bermasligi yoki o‘zgarishlarni etarli darajada baholay olmasligi mumkin, shuning uchun tashkilotning yuqori boshqaruv jamoasi vaziyatni to‘liq nazorat qilmaydi;

strategiyani amalga oshirish o‘z navbatida noaniqliklar va xavflarni o‘z ichiga olgan o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi va ular menejerlarni xavfli qarorlar qabul qilish uchun mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishni istamaydilar;

kompensatsiya dasturi, boshqaruv tuzilmasini ishlab chiqish va boshqalar kabi boshqaruv usullari., tarkibiy sxema doirasida faoliyat deb, strategik maqsadlarga javob mumkin emas.

Strategik boshqaruv-uzluksiz jarayon. Strategiyalar amalga oshirilgach, ularni kuzatib, ma’lum vaqtlarda bajarilishini baholash kerak. Strategik tahlil nuqtai nazaridan strategiyaning qay darajada yaxshi tanlanganligini belgilovchi tegishli mezonlarni tanlash muhim shartdir. Bu birinchi navbatda uning texnik-iqtisodiy asosidir, ya’ni strategiyani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan qiyinchilik va harakat darajasi, shuningdek, uning maqbulligi, ya’ni. muayyan strategik variant natijalari tashkilot missiyasini bajarishga va uning maqsadlariga erishishga qay darajada yo‘naltirilganligini aniqlang.

Strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirishga ko‘maklashuvchi asosiy qoidalar nimalardan iborat?

Birinchidan, maqsadlar, strategiyalar va rejalar xodimlarga firma nima qilayotganini tushunibgina qolmay, balki strategiyalarni amalga oshirish bilan norasmiy ravishda shug‘ullanishi, xususan, xodimlarning strategiyani amalga oshirish bo‘yicha majburiyatlarini ishlab chiqishi uchun etkazilishi kerak.

Ikkinchidan, menejment strategiyani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan barcha resurslarning o‘z vaqtida mavjud bo‘lishini ta’minlabgina qolmay, balki strategiyani maqsadlar ko‘rinishida amalga oshirish rejasiga ega bo‘lishi va har bir maqsadga erishishni qayd etishi kerak.

Strategik rejalarni ro‘yobga chiqarishning asosiy sabablari nimada?

Bu sabablar o‘z ichiga oladi:

- strategiya va tashkiliy tuzilma o‘rtasidagi to‘liq bo‘lmagan yozishmalar;

- rejalarni amalga oshirishda ishtirok etuvchi barcha menejerlarning bilimi etarli emasligi, natijada nimalarga, nima uchun va qachon erishish kerakligi hamda ularning har biridan xulq-atvor va harakatlardagi o‘ziga xos o‘zgarishlar talab qilinadi;

- strategiyalarni (shu jumladan, moliyaviy va vaqtinchalik resurslarni, shuningdek xodimlarni) amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan resurslarni aniqlash, ta’minlash va ajratish masalalarini to‘liq ishlab chiqish);