Eftaliylar davlati va turk xoqonligi

Anahita  e‟tiqodi  hukm  surganligidan  guvohlik  beradi.  Dunyoviy 

dinlardan  biri  sanalgan  buddaviylik  e‟tiqodi  ham  eftaliylar  davrida 

mavjud  bo‟lgan.  Bir  guruh  mutaxassislar  eftaliy  hukmdorlarning 

buddizmni qo‟llab quvvatlagan desalar, yana bir guruh olimlar eftaliylar 

aksincha  istilochilik  yurishlari  davrida  buddaviylik  ibodatxonalarini 

vayron etganliklari ta‟kidlanadi. 

Olimlarning  tadqiqotlaridan  shu  narsa  ma‟lum  bo‟ladiki,  eftaliy-

larning  Shimoliy  Hindistonni  zabt  etishlari  ularni  buddizm  bilan 

yaqinroq  tanishishlariga  zamin  yaratadi.  Bu  esa  eftaliy  tangalarida 

buddaviylikdagi  hosildorlik  ramzining  “purna-ghata”ning,  aks  ettiri-

lishida ko‟zga tashlanadi.  

Eftaliylar  hattoki  buddaviylik  ibodatxonalari  qurilishida  ham  faol 

tashabbus  ko‟rsatganliklari  Marvda  olib borilgan  arxeologik  tadqiqotlar 

orqali ochib o‟rganilgan “sangharama”dan ma‟lum. 

Olimlarning  bir  guruhi  eftaliylarning  xristianlikning  Nestorian 

oqimi tarafdorlari bo‟lganliklarini ta‟kidlaydilar. Bu ma‟lumotlar olimlar 

tomonidan  arxeologik  tadqiqotlar  va  manbalarga  asoslangan  holda 

keltiriladi.  Jumladan,  V  asrda  Marvda  eftaliylar  davrida  yepiskoplik 

mitropoliyaga aylantirilgan. Marv esa Markaziy Osiyodagi nestorianlik 

markaziga  aylangan.  VII  asr  boshlarida  esa  Toharistonda  monihey-

larning  bosh  qarorgohi  mavjud  bo‟lgan.  Markaziy  Osiyoda  diniy 

marosimlarni  xristianlar-suriy,  maniheylar-parfiy,  buddistlar  esa  –

sanskrit  tilida  olib  borganlar.  Bu  dinlardan  tashqari  eftaliylar  davlatida 

hinduizm,  xamda  tabiat  kuchlariga  sig‟inish  mavjud  bo‟lgan.  Umuman 

olganda eftaliylar davrida yagona hukmron bo‟lgan va davlatning rasmiy 

dini  darajasiga  ko‟tarilgan  din  haqida  yagona  xulosa  mavjud  emas. 

Bundan  ko‟rish  mumkinki  diniy  bag’rikenglik  bu  davlatning  muhim 

ko‟rinishlaridan biri bo‟lgan. 

c) Tasviriy san’at va badiiy hunarmandchilik. 

O‟rta Osiyoning eftaliylar davri san‟atining o‟ziga xos xususiyati 

unda  antik  davrning  yakuniy  bosqichi  hamda  ilk  o‟rta  asrlarga  xos 

ko‟rinishlarning mavjudligidir. Tohariston va So‟g‟dda shivaizm hamda 

mahalliy  xalq  e‟tiqodlarini  uyg‟unlashtiruvchi  san‟atning  o‟ziga  hos 

“eftaliycha”  maktabi  shakllandi.  Bu  davr  moddiy  madaniyati 

yodgorliklari  sirasiga  Toharistondan  topilgan  eftaliylarning  o‟yma 

gemma-muhrlarini  kiritish  mumkin.  Ular  almandin  toshlardan  yasalib 

yuza  qismi  bo‟rtirib,  orqa  qismi  esa  tekislab  ishlangan.  Unda  erkak 

kishining yon tomondan tasviri aks ettirilgan. Uning chap tomonida esa 

 

30 

“Asparobido”  (otliqlar  boshlig‟i)  degan  yozuv  bitilgan.  Ilk  o‟rta 

asrlarga  oid  devoriy  suratlar  esa  Dilberjin  (Afg‟oniston),  Bolaliktepa, 

Ajinatepa,  Kofirqala  (Tojikiston),  Qal’ai-Kofirnihon,  Qal’ai  Shod-

mon kabi yodgorliklardan topilgan. Bu devoriy suratlardagi tasvirlarning 

mavzusi  asosan  diniy  e‟tiqod  marosimlariga  oid  bo‟lib,  Bolaliktepa 

yodgorligi  esa  bundan  mustasno.  San‟atshunoslar  shu  davrga  oid  turli 

rassomlik  maktablarini  aniqlaganlar.  Jumladan,  Tohariston  rassomlik 

maktabiga:  Bolaliktepa,  Ajinatepa,  Kofirqala  (Tojikiston);  shimoliy 

Tohariston  rassomlik  maktabiga:  Quva  va  Yettisoydagi  buddaviylik 

ibodatxonasi; g’arbiy o’lka rassomlik maktabiga: So‟g‟ddagi, Xorazm 

va Varaxsha saroylaridagi tasvirlar, Qahqaha (Ustrushona) va Afrosiob-

dagi  ixshidlar  saroyidagi  devoriy  suratlar  hamda  Tok-kaladagi  ostadon 

tasvirlarini kiritganlar. 

Yuqoridagi tasvirlar qatorida buddaviylik yodgorligi Qoratepadan 

topilgan  IV-V  asrlarga  oid  devoriy  suratda  tasvirlangan  erkak  kishining 

tasviri ham eftaliylar gemma va tangalaridagi tasvirlar bilan o‟xshashligi 

olimlar  tomonidan  e‟tirof  etildi.  Bu  topilmalar  qatorida  qadimgi  Marv 

buddaviylik  yodgorligidagi  buddaviylik  stupasi  yonidan  budda 

haykalining bo‟laklari bilan birga topilgan vazani misol qilish mumkin. 

Ushbu vazadagi tasvirlar kishida o‟zgacha qiziqish uyg‟otadi. Vazaning 

ichida  V-VI  asrlarga  oid  Sanskrit  tilidagi  qo‟lyozma  saqlangan  bo‟lib, 

uning  o‟zi  rasmlar  bilan  bezatilgan.  Vazadagi  sahnani  mavzu  jihatdan 

to‟rt  qismga  ajratish  mumkin.  Birinchi  qismda  vazada  tasvirlangan 

odamning  bazm  payti,  ikkinchisi  ov  payti,  uchinchi  sahnasi  uning 

kasalligi va to‟rtinchi sahnasi esa uning dafn marosimidan iboratdir. 

Eftaliylar 

davriga 

oid 

terrakotalar 

asosan  Chog‟aniyon 

hududlaridan  topilgan  bo‟lib  ular  V-VIII  asrlar  bilan  belgilanadi.  Bu 

terrakotalardagi tasvirlar asosan bodhisatvalarni aks ettiradi.  

V-VI  asrlarda  ayol  haykalchalari  keskin  qisqarib,  o‟rniga  boy 

liboslar  kiygan,  qo‟lida  katta  ikki  tomonlama  qilich  tutgan  salobatli 

hukmron  va  ma‟bud  haykalchalari  ko‟payadi.  Yerqo‟rg‟on  ibotadtxo-

nasida  bunday  haykalchalardan  o‟nlab  topilgan  bo‟lib,  ularda  katta 

qilichga  tayangan  va  otashgoh  ushlagan  odam  tasvirlangan.  Bu 

tasvirlardagi  odam  –  muqaddas  olovni  saqlovchi  va  asraguvchi  shoh, 

ayni paytda o‟zi kohin ham bo‟lgan. Shu davrlarda So‟g‟dda homilador 

ayol  tasvirlari  bilan  birga  jinsiy  tomoni  bo‟rttirib  ko‟rsatilgan  erkak 

haykalchalari paydo bo‟ladi. Ana shunday haykalchalar Yerqo‟rg‟ondan, 

Xorazmning Bozorqal‟asidan esa tumor sifatida ishlangan ikkita lingam 

 

31 

shaklidagi  taqinchoqlar  topilgan.  Ular  hosildorlikka  homiy  erkak  zoti 

namoyondalarini  aks  ettirgan.  Bu  ramzning  qadimgi  topilmalari 

chorvachilik  va  qishloq  xo‟jaligi  bilan  shug‟ullangan  qabilalarning 

hosildorlik e‟tiqodlariga borib taqaladi. 

Shu  davr  kulolchiligiga  doir  namunalarda  asosan  turli  ko‟rinish-

dagi  chiziqlar  hamda  ularning  dastalarida  turli  hayvon  va  odam 

tasvirlarini  uchratish  mumkin.  Qashqadaryoning  Yerqo‟rg‟on  ibodat-

xonasi  atrofidagi  kulollar  mahallasi  VI  asrgacha  mavjud  bo‟lib, 

keyinchalik  eftalit  davlati  qulashi  oqibatida  vayron  etilgan.  Ko‟pchilik 

uylarda hunar homiysiga bag‟ishlangan ikkita yoki bitta eshikli alohida 

xona bo‟lib, loydan bejirim buyum yasab, uni tandirda yaxshi kuydirish 

va omadli sotish uchun kulolchilik xunari homiylariga toat-ibodat etilib, 

qurbonlik  keltirilgan.  Mahalla  uylarining  bir  xonasida  erda  diametri  30 

sm  bo‟lgan  chuqurcha  kuydirilmagan  idish  va  xum  siniqlari  bilan 

to‟ldirilgan.  Bu  –  kulol  o‟chog‟iga  navbatdagi  xom  ashyono  solishdan 

oldin,  natija  yaxshi  bo‟lishi  uchun  olov  ilohiga  qurbonlik  keltirilgan 

tortiq bo‟lgan. Shuningdek, kulollar mahallasida IV-VI asrlarga mansub 

bo‟lgan  kichkina  sopol  obi  nonlar  topilgan.  Olimlar  ularni  novvoylar 

tumor sifatida ishlatganlar yoki baraka keltirsin deb uyda saqlanganligini 

e‟tirof etadilar. 

To‟quvchilar  mahallasida  esa  to‟qimachilik  langarchalari  va 

so‟richalari qurbonlik qilingani aniqlangan.  

O‟zbekiston  hududida  olib  borilgan  arxeologik  tadqiqotlar  orqali 

eftaliylar  davri  badiiy  hunarmandchiligiga  doir  bir  qator  qimmatbaho 

materiallar ham qo‟lga kiritlgan.  

Ular qatorida Samarqand shahrining Chelak qishlog‟idan topilgan 

kumush lagandir. Ushbu topilma bir tomondan badiiy bezagining o‟ziga 

hosligi  bilan  ajralib  tursa,  ikkinchi  tomondan  eftaliylar  davri  metal 

o‟ymakorligining  (torevtika)  yuqori  darajaga  ko‟tarilganligidan  dalolat 

beradi. Ushbu idishning tag qismida erkak kishining chap tomonga qarab 

qo‟lida lotos (nilufar guli) ushlab turgan holdagi tasviri o‟yib ishlangan. 

Idishdagi  tasvirning  markaziy  qismida  esa  raqs  tushayotgan  ayollar 

tasvirlangan. Ushbu topilma B.I. Marshak tomonidan idishning tagidagi 

erkak  tasviriga  asoslangan  holda  eftaliylar  davriga  oid  deb  topildi. 

Chunki  bu  tasvir  eftaliy  hukmdorlari  Toraman  va  Kingilaning  430-490 

yillarda  zarb  ettirgan  tangalardagi  tasvirlarga  juda  yaqindir.  Ularda 

hukmdorlar  tasviri  yirik  etib  tasvirlanib,  burninig  kattaligi  va  baland 

uzunchoq  bosh  kiyimi  bilan  ajralib  turgan.  Ushbu topilma  san‟atshunos 

 

32 

olima G.A. Pugachenkova tomonidan yetarlicha talqin etib berilgan. B.I. 

Marshak  tomonidan  ushbu  topilmadagi  tasvirlar  o‟z  uslubi  jihatidan 

Hind san’atiga yaqinligi e‟tirof etildi.  

Shu  o‟rinda  ta‟kidlash  joizki,  eftaliylar  davrida  Markaziy 

Osiyoning  katta  qismi  va  Shimoliy  Hindistonnig  yagona  bir  davlatga 

birlashtirilishi madaniy aloqalar uyg‟unligiga ham katta ta‟sir ko‟rsatgan. 

Shuningdek,  eftaliylar  davri  qo‟shiqlari  va  eposlari  ham  mavjud 

bo‟lganki  ular  haqida  Firdavsiyning  “Shohnoma  ”  asari  hikoya  qiladi. 

Sharqda  qadimdan  nishonlanib  kelingan  Navro‟z  va  unga  xos  xalq 

marosimlari  Buxoro,  Samarqand  va  boshqa  shaharlarda  va  hududlarda 

keng  bayram  qilingan.  Eftaliylar  shaharlarida  mangu  olov  uylari  – 

otashkadalar  bo‟lib  ular  zardushtiylik  dinining  muqaddas  maskanlari 

sifatida  aholi  tomonidan  ziyorat  etilgan.  Xullas,  eftaliylar  davrida 

o‟lkamiz  xalqlari  o‟ziga  xos  boy  madaniy  va  ma‟naviy  turmush  tarzini 

yaratib,  undan  bahramand  bo‟lganlar.  Ayni  chog‟da,  ular  o‟zlaridan 

keyingi  avlodlar  uchun  munosib  iz  qoldirganlarki,  bunga  ularning 

davriga oid turli hududlardan topilgan ko‟plab noyob topilmalar, osori-

atiqalar guvohdir. 

 

 

33 

2-mavzu. Turk xoqonligi 

 

Reja: 

1.  Turk xoqonligining vujudga kelishi. Tarixiy, siyosiy jarayonlar, 

iqtisodiy va ijtimoiy hayot. 

2.  Turk xoqonligi shaharsozligi. 

3.  Turk xoqonligida madaniy va ma‟naviy hayot. 

 

Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi. 

 

Mavzu 

Turk xoqonligi 

 

Ma’ruza mashg’ulotning o’qitish texnologiyasi 

Talabalar soni – 20 

Vaqt – 2 soat 

O’quv mashg’ulot shakli 

Bilimlarni chuquralashtirish va  kengaytirish 

bo‟yicha ma‟ruza mashg‟ulot  

 

 

Ma’ruza 

mashg’ulot 

rejasi 

1.Turk 

xoqonligining 

vujudga 

kelishi. 

Tarixiy,siyosiy  jarayonlar,  iqtisodiy  va 

ijtimoiy hayot. 

2. Turk xoqonligi shaharsozligi. 

3.Turk  xoqonligida  madaniy  va  ma‟naviy 

hayot. 

O’quv mashg’ulot maqsadi: Mavzu yuzasidan bilimlarni kengaytirish va 

chuqurlashtirish, ma’ruzaga tayyorgarlikni mustahkamlash.  

Pedagogik vazifalar: 

   Talabalarni  ma‟ruza 

mashg‟uloti 

bo‟yicha 

bilimlarini oshirish;  

 

Ilk o‟rta asrlar o‟zbek 

davlatchiligida 

turk 

xoqonligi  davrining  o‟rni 

haqida ma‟lumot berish; 

Ilk  o‟rta  asrlar  o‟zbek 

davlatlarining 

madaniy 

hayoti  haqida  tushuncha 

berish; 

O’quv mashg’ulotining natijalari: 

Talaba: 

 

O‟zbekiston  hududidagi  ilk  o‟rta  asrlar 

o‟zbek davlatchiligi haqida tushunchaga ega 

bo‟ladi; 

 

O‟rta  Osiyo  halqlarining  turk  xoqonligi 

davridagi  ijtimoiy,  iqtisodiy  vaa  madaniy 

hayoti haqida to‟g‟ri baho bera olishi; 

  Mavzu 

yuzasidan 

klaster 

hamda 

yelpig‟ich  uslubida  berilgan  topshiriqlarni 

bajarishda ishtirok etish; 

 

Oqitish 

uslublari 

va 

texnikasi 

Ma‟ruzalar,  klsaster,  blits-so‟rov,  bahs, 

yozma topshiriq, slaydlar 

 

34 

Oqitish vositasi 

Visual  materiallar,  doska,  slaydlar  mavzu 

yuzasidan jadvallar 

Oqitish shakli 

Jamoa va juftlikda ishlash 

Oqitish shart-sharoitlari 

Ma‟ruza mashg‟ulot uchun tehnik vositalar. 

 

Turk xoqonligining vujudga kelishi. Tarixiy, siyosiy, iqtisodiy 

jarayonlar va ijtimoiy hayot 

 

O‟zbekiston  davlatchiligi  tarixida  Turk  xoqonligi  davlati  muhim 

o‟rin egallaydi. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy 

qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg‟u, O‟g‟iz, To‟qqiz o‟g‟iz, O‟ttuz tatar, 

Qarluq,  Qiton,  Tolis,  Turk,  Uyg,ur,  Quruqan,  Duba  va  boshqalar 

yashardilar.  VI  asr  boshlarida  Oltoy  o‟lkasida  siyosiy  jarayonlar 

faollashadi.  O‟sha  paytda  hozirgi  Mo‟g‟uliston  va  qisman  Xitoyning 

shimoliy  hududlari  ustidan  Jujan  xonligi  hukmronlik  qilardi.  VI  asr 

boshlarida  Oltoydagi  Turkiy  qavmlar  orasida  Ashin  urug‟ining  mavqei 

ko‟tariladi.  Ashin  urug‟iga  mansub  Asan  va  Tuu  460-545-yillarda 

boshqa  urug‟larni  o‟zlariga  bo‟ysundiradilar  va  Oltoydagi  turkiy 

qabilalar  ittifoqiga  asos  soldilar.  Tuuning  o‟g‟li  Bumin  Tele  qabilasini 

ham  bo‟ysundiradi.  Bumin  Jujan  xonligiga  tobelikdan  chiqish  uchun 

kurashadi  va  551-yilda  Jujan  xonining  qo‟shinlarini  yengib,  ularni 

o‟zlariga  bo‟ysundiradi.  Bumin  552-yilda  Xoqon  deb  e‟lon  qilinadi  va 

yangi davlat – Turk xoqonligiga asos soladi.  

Uning poytaxti Oltoydagi O‟tukan shaxri edi. Xoqonlik tez orada 

kuchayib,  uning  dovrug‟i  ortib  borgan.  U  ko‟p  bor  Xitoyga  yurishlar 

qilib , uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk 

xoqonligiga  har  yili  o‟lpon  tariqasida  yuz  bo‟lakdan  iborat  ipak  mato 

berib turishga majbur bo‟lgan.  

Turk  xoqonligi  xususidagi  manbalar  yetarli  bo‟lsada,  lekin 

ularning ko‟pchiligi bir-biriga qarama-qarshi ma‟lumotlar beradi.  

Bular  qatorida  Xitoy  manbalari,  mashhur  “O‟g‟iznoma”,  O‟rxun 

Enasoy yozuvlari, Qultegin bitiklari, VI asr oxirida yashagan vizantiyalik 

tarixchilar  Menandr  Protektor,  Feofan  Vizantiyskiy,  suriyalik  tarixchi 

Ionna  Efessiylarning  tarixiy  asarlari  qimmatli  manbalar  hisoblanadi. 

Shuningdek  bu  to‟g‟ridagi  ma‟lumotlar  arab  tarixchilari  at-Tabariy, 

Denovariy  (IX-X  asr),  Abu  Rayxon  Beruniy,  Narshaxiy  va  boshqalar 

asarlarida  uchraydi.  “Alpomish”,  “Go‟ro‟g‟li”,  “Manas”  kabi  umum-

turkiy  xalq  dostonlari,  o‟rta  asrlardagi  Mahmud  Qoshg‟ariy,  Ahmad 

 

35 

Yugnakiy,  Yusuf  Xos  Xojib  kabi  turkiy  mualliflar  asarlarida  turkiy 

madaniyat, adabiyot, tarix to‟g‟risida ma‟lumotlar keltiriladi. 

Yusuf Xos Hojib o‟zining “Qutadg‟u bilig” (Saodatga yo‟llovchi 

bilim)  asarida  afsonaviy  turk  sarkardasi  Alp  Er  Tunga  to‟g‟risida 

shunday  deb  yozadi:  “u  bilimdon,  zakovatli  katta  hunar  egasi  edi,  bu 

fazilatlari  uninig  shon-shuhratini  dunyoga  taratgan.  U  turk  beklarining 

sarasi, ovozasi olamni tutgan, hunari talay edi”.  

Tarixda  turklarning  kelib  chiqishi  haqida  ko‟plab  afsona  va 

rivoyatlar  mavjud.  Bir  afsonada  ko‟rsatilishicha,  g‟arbiy  dengiz 

qirg‟og‟ida  yashagan  turkiylarning  ota-bobolari  qo‟shni  qabilalar 

tomonidan qirib tashlanadi. Shunda 10 yoshli bola yashirinib tirik qoladi. 

O‟sha  yerdagi  urg‟ochi  bo‟ri  unga  xotin  bo‟ladi.  Bolani  bo‟ri  Turfon 

tog‟lariga  olib  chiqib  ketadi.  O‟sha  yerda  bo‟ri  10  ta  bola  tug‟adi. 

O‟g‟illardan birining nomi Ashin bo‟lib, u keyinchalik yangi qabilaning 

rahbari  bo‟ladi.  Afsonaga  ko‟ra  “Turk”  so‟zi  Oltoy  tog‟larining  eng 

qadimgi  nomidan  kelib  chiqqan.  Xitoy  yozma  manbalarida  Turklar 

“xun”  nomi  ostida  eramizning  92  yilida  Oltoyning  etaklariga  kelib 

o‟rnashgan.  Bu  urug‟  Ashin  urug‟i  nomi  bilan  atalgan.  Xitoylar  Ashin 

qabilasini  “Tuk-yu”  deb  ham  ataganlar.  P.  Pelyu  bu  so‟zni  “Turk-yut” 

(ya‟ni  turkiylar)  deb  izohlaydi.  “Turk”  atamasi  kuchli,  baquvvat  degan 

ma‟noni anglatadi. 

Avval  bu  urug‟ga  berilgan  turk  atamasi  keyinchalik ularga  yaqin 

turgan  barcha  qabila  urug‟larga  ham  umumiy  nom  sifatida  yuritiladi. 

Bumin  yangi  davlat-  Turk  xoqonligiga  (551-744)  asos  soladi  va  Ili 

daryosi  bo‟yida  hukmdor  deb  e‟lon  qilingach,  “Ilixon”  degan  unvonni 

oladi. Turklar hukmdori o‟zini hoqon (turkcha qag‟an) yurita boshlaydi. 

Bumin  o‟z  ukasi  Istamiga  (Istemi-turkcha,  Sedimi-xitoycha,  Sinjibu-

arabcha, Stembi-xagan yunoncha), birinchi sarkarda, davlatning birinchi 

amaldori  darajasiga  to‟g‟ri  keluvchi  “Yabg‟u”  unvonini  berib  u  bilan 

birgalikda  o‟z  davlatini  kengaytirish  payiga  tushdi.  Istami  ko‟proq 

g‟arbiy  yo‟nalishga  boshchilik  qilib  tez  orada  Sharqiy  Turkistondagi 

nushibi, turkash, uzli qabilalarini o‟ziga bo‟ysundiradi. 

553-yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning  katta o‟g‟li 

Mug‟anxon  (553-572)  o‟tiradi.  Muganxon  558-yilda  jujanlarga  so‟nggi 

bor  qaqshatgich  zarba  berib,  o‟z  davlati  hukmronligini Tinch  okeaniga-

cha  bo‟lgan  hududlarda  mustahkamlaydi.  Uning  amakisi  Istami 

xoqonkik  hududini  g‟arbga  tomon  kengaytirib,  Yettisuv,  Qashqar  va 

boshqa hududlarni egallaydi. 

 

36 

563-567-yillar  davomida  Istami  qo‟shinlari  eftaliylar  davlatiga 

ketma-ket  zarbalar  berib  ,  O‟rta  Osiy  va  Kaspiy  dengizigacha  bo‟lgan 

yerlarni egallashga muvaffaq bo‟ladi. Buning oqibatida eftaliylar davlati 

qulaydi Muqanxon hukmdorligi davrida turk xoqonligi yuksak cho‟qqiga 

kotariladi.  554-yil  Muqan  xoqon  Sharqqa  yurish  qilib  Uzoq  Sharq 

o‟lkalarini o‟ziga bo‟ysundiradi va Tinch okeani qirg‟oqlariga chiqadi. U 

O‟rxun,  Tug‟la  Selenga  daryolari  bo‟ylaridagi  qirg‟izlarni,  Baykal 

atroflaridagi  uyg‟urlarni  o‟ziga  bo‟ysundiradi.  558-yili  turklar  Ural  va 

Volga  bo‟ylarini  zabt  etib  Shimoliy  Kavkazdagi  ko‟chmanchi  ovarlar 

bilan to‟qnashadi. 

Xoqonlikning bevosita g‟arbiy qismini boshqarib turgan Istami va 

bosh  xoqon  Muqanxon  ham  savdo  yo‟li  va  uning  ahamiyatini  tushunib 

bu  masalani  tinchlik  bilan  hal  qilishga  harakat  qila  boshlaydilar.  Istami 

Yabg‟u  So‟g‟d  ixshidiga  bu  masalani  hal  etish  vazifasini  topshiradi. 

Eronga  mashhur  so‟g‟d  savdogari  va  diplomati  Moniax  boshchiligida 

elchilar  guruhi  jo‟natiladi.  Xusravshoh  o‟z  atrofidagi  amaldorlarning 

maslahatiga  kirib,  so‟g‟diylar  olib  kelgan  ipakliklarni  sotib  olib,  so‟ng 

uni elchilar ko‟z o‟ngida yig‟ib yoqib tashlaydi.  

Istami bu voqeadan qattiq ranjisada Xusravshoh huzuriga ikkinchi 

marotaba  o‟z  elchilarini  yuboradi.  Bu  elchilar  guruhi  endilikda  faqat 

turklardan  iborat  bo‟lib,  uning  natijasidan  yaqin  oradagi  siyosat 

namoyon  bo‟lishi  kerak  edi.  Bu  safar  turk  elchlari  zaharlab  o‟ldiriladi. 

Ularning  faqatgina  bir  nechasigina  xoqon  huzuriga  yetib  keladi.  O‟z 

ishlarini  sosoniylar  “Turklar  issiq  ob-havoni  ko‟tarisha  olmadilar”  deb 

berkitishadi.  Istami  Xusrav  I  Anushirvon  qo‟shinlarini  tor-mor  qilib 

Eronning  shimoliga  bostirib  kiradi.  Eftaliylar  o‟z  yerlarining  Eronga 

tushib qolgan qismini yana o‟z qo‟llariga qaytarib oladilar. Eron tinchlik 

sulhiga  kelishib  40  ming  vizantiya  tillasi  to‟lash  majburuiyatini  oladi. 

Undan  so‟ng  Eron  bilan  Vizantiya  o‟rtasida  urush  boshlanib  ketib, 

sosoniylar davlati juda nochor ahvolga tushib qoladi.  

576-yili Muqanxon va Istami yabg‟ularning vafotidan so‟ng Turk 

xoqonligining ta‟siri ancha zaiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom 

Chubin  Chur  Bag‟a  xoqon  qo‟mondonligidagi  300000  kishilik  turk 

qo‟shinini  tor-mor  qiladi.  Bahrom  Chubin  Buxoro  yaqinidagi  Poykend 

shahriga  bostirib  kirib  xoqonning  o‟g‟li  Barmuda  Teginni  asirga  oladi. 

Xoqon xazinasini esa Eron shohi Xormuzdga yuboradi. 

Turk  xoqonligi  568-569-yillarda  o‟sha  davrning  qudratli  davlati- 

Vizantiya  bilan  iqtisodiy  va  savdo-sotiq  aloqalarini  o‟rnatishga  intilib  , 

 

37 

So‟g‟  savdogari  Maniax  boshchiligidagi  elchilarni  u  yerga  yuboradi. 

Elchilar  imperator  Yustinian  qabulida  bo‟ladi.  Shundan  so‟ng  Zemarx 

boshliq elchilari xoqonlikka keladi.  

Turk xoqonlari O‟rta Osiyoda hukmronlik qilgan bo‟lsalarda biroq 

o‟zlari bu hududga ko‟chib kelmaganlar.  

Ular  Yettisuv  va  boshqa  hududlardagi  bosh  qarorgohlarida  qolib 

bo‟ysungan  hududlarni  mahalliy  hukmdorlar  orqali  boshqarib  ulardan 

olinadigan  soliq-o‟lponlar  va  to‟lovlar  bilan  kifoyalanganlar.  Bundan 

ko‟rinadiki  Turk  xoqonligi  davrida  bu  hududdagi  mavjud  mahalliy 

davlat  tuzilmalari  ,  ularning  boshqaruv  tizimlari  saqlanib,  ichki  siyosat 

bobidagi  mustaqil  faoliyati  davom  etgan  Xoqonlik  istisno  hollardagina 

o‟lkaning  ijtimoi-siyosiy  hayotiga  aralashgan  Bu  narsa  ko‟proq  tashqi 

siyosat , xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida 

ta‟kidlanganidek, Zarafshon,Amudaryo  va Qashqadaryo  vohalarida 9 ta 

mustaqil  hokimlik  mavjud  bo‟lgan:  Samarqand,  Ishtixon,  Maymurg‟, 

Kesh, Naqshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. 

Samarqand,  buxoro,  Xorazm,  Choch,  hokimliklari  o‟zlariga  ancha 

mustaqil  bo‟lganlar.  Buxorxudotlar  zarb  etgan  tanga  pullar  keng 

muomalada  bo‟lgan.  Shu  bilan  birga,  bu  nisbatan  mustaqil  hokimliklar 

o‟rtasida  o‟zaro  kurash  va  ichki  ziddiyatlar  bo‟lib  turgan.  Bu  esa 

mahalliy  aholi  turmushini  nochor  axvolga  olib  kelgan.  585-586- 

yillardagi  Buxoroda  zodagon  dehqon  va  boy  savdogarlarga  qarshi 

Abro‟y boshchiligidagi qo‟zg‟olonga sabab bo‟ladi. Xoqon Qoracho‟rin 

qo‟shinlari qo‟zg‟olonni bostirib, qo‟zg‟olonchilarni qattiq jazolaydi. 

Bo‟ysundirilgan  hududlarni  mahalliy  hokimlar  orqali  boshqarish 

tartibi xoqonlikni zaiflashtira bordi. Muqon xoqon vafotidan so‟ng taxtga 

uning  ukasi  Arslon  To‟ba  o‟tirdi.  Arslon  to‟ba  buddiylikka  berilgan 

bo‟lsada, mamlakatni mustahkamlash uchun Si saltanati bilan shartnoma 

tuzadi.  Bundan  tashqari  u  mamlakatni  ijtimoiy-iqtisodiy  jihatdan 

rivojlantirish  choralarini  ham  ko‟rdi.  Ammo  581-yilda  Arslon  To‟ba 

vafot  etgach  Turk  xoqonlari  o‟rtasida  o‟zaro  kurashlar  avj  olib  ketadi. 

Natijada xoqonlik ikki qismga bo‟linib ketdi.  

Ular G‟arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O‟rta Osiyo, Sharqiy 

Turkiston  hudulari  kirgan)  hamda  Sharqiy  turk  xoqonligi  (uning 

tarkibiga  Mo‟g‟uliston  hududlari  kirgan).  Sharqiy  xoqonlikni  Arslon 

To‟baning  kichik  o‟g‟li  Ishbara  boshqara boshlaydi.G‟arbiy  xoqonlikka 

Istami  yabg‟uning  o‟g‟li  Qora  Churin  boshchilik  qilgan.  Qora  churin 

Istamining  vafotidan  so‟ng  bu  taxtga  o‟tirgan  bo‟lib,  boshqa  xoqon  va 

 

38 

xonlar  ichida  eng  qobiliyatlisi  va  tadbirkori  edi.  Qora  Churin  qarib 

qolgan vaqtida taxminan 600 yillarga kelib o‟zini xoqon deb e‟lon qiladi. 

U Bug‟u xoqon (qaxramon xoqon) degan nomni oldi 

G‟arbiy  turk  xoqonligida  shaharlar  rivojlanishi,  Eron  va  Xitoy 

bilan qizg‟in savdo-sotiq va diplomatik aloqalar kuzatilgan.  

Xitoyda Tan sulolasi davrida (618-907-yil) G‟arbiy turk xoqonligi 

bilan  Xitoy  o‟rtasida  aloqalar  keng  yo‟lga  qo‟yiladi.  Masalan  627-644- 

yillarda  O‟rta  Osiyodan  Xitoyga  9  marta  savdo  karvonlari  yuborilgan. 

VII  asrning  30-yillarida  xoqonlik  hududlarini  kezgan  xitoylik  sayyoh 

Syuan  Tsin  Issiqko‟l,  Chu  vodiysi,  Choch,  Samarqand,  Buxoro  kabi 

joylarning ancha gavjum va obod bo‟lganligini qayd etadi. 

Yarim  asrlik  hukmronlik  jarayonida  turklarning  bir  qismi 

o‟troqlashadi, qolganlari yerli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. O‟troq 

hayotning  an‟anaviy-ma‟muriy  udumlari  ta‟sirida  boshqaruv  tarkiblari 

asta-sekin  o‟zgarib,  turklarning  ijtimoiy  va  siyosiy  mustahkamlanib 

boradi. Turklar siyosiy hayotda faol qatnashib, O‟rta Osiyo siyosatining 

barcha  jabhalarida  teng  qatnasha  boshladilar.  Xoqon  Shego‟y  vafotidan 

so‟ng  hokimiyatga  kelgan  To‟n  yabg‟u  davrida  xoqonlar  yanada 

kuchayadi. 

Uning  davrida  boshqaruv  tartiblari  isloh  etildi.  Turk  xoqonligida 

butun saltanat ustidan oily hukmronlikni Xoqon olib brogan. Bu lavozim 

merosiy bo‟lgan Xitoy  manbalariga ko‟ra ota doimo o‟z o‟g‟liga taxtni 

qoldiravermay,  balki  undan  kattaroq  turgan  qarindoshlariga  qoldirishi 

lozim  bo‟lgan.  Bundan  tashqari  shunday  hollar  ham  bo‟lganki,  taxt 

sohibini  “ulus  oqsoqollari”  tayinlagan.  Xitoy  manbalariga  ko‟ra, 

turkiylar  xonni  taxtga  o‟tqazishda  maxsus  marosim  o‟tkazganlar: 

amaldorlar  bo‟lajak  xonni  kigizga  o‟tkizib,  quyosh  yurishi  bilan  9 

marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar uni qutlab turganlar. Keyin xonni 

otga  o‟tqazib,  bo‟yniga  ipak  mato  bo‟g‟laganlar.  Keyin  undan 

so‟raganlar:  “Siz  necha  yil  xon  bo‟lmoqchisiz?”.  U  necha  yil  xon 

bo‟lishini  aytgan  va  shu  muddat  tugaganidan  keyin  taxtdan  ketgan. 

Xoqondan  keyinga  shaxs  “yabg‟u”  davlatdagi  birinchi  amaldor 

vazifasida  bo‟lgan.  Ammo  yabg‟u  taxtga  merosxo‟rlik  qila  olmas  edi. 

Taxt  merosxo‟ri  “tegin”  (shaxzoda)  deb  yuritilgan.  “Tudun”  unvoni 

hukmdorning  joylardagi  noibiga  berilgan.  Ular  mahalliy  hokimlar 

siyosatini,  boj  soliq  ishlarini  nazorat  qilganlar.Ko‟chmanchilarning 

asosiy  qismi  chorvadorlardan  iborat  edi.  Bunday  xalq  ommasini  turklar 

“budun” yoki “qora budun” deb atashgan.  

 

39 

 Tan  sulolasi  659-yilda  Sharqiy  Turk  xoqonligini  o‟ziga 

bo‟ysundiradi.  VII  asr  ikkinshi  yarmida  anca  kuchaygan  Xitoy  O‟rta 

Osiyo hududlarini ham o‟z qo‟l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670- 

yilda  tibetliklar  bosh  ko‟tarib,  shjarqiy  turk  xoqonligini  yangidan 

tiklaganlaridan  so‟ng,  bu  davlat  Xitoy  uchun  kutilmagan  xavf-xatarni 

keltirib  chiqargach,  Xitoy  O‟rta  Osiyoga  bo‟lgan  o‟z  da‟vosidan  voz 

kechadi.  Xitoyning  e‟tibori  endi  Tibetga  qaratiladi.  Bu  davrda  O‟rta 

Osiyo hududlarida G‟arbiy turk xoqonligi ta‟siri tobora zaiflashib boradi. 

Bunga  mahalliy  hokimliklar  o‟rtasidagi  ichki  ziddiyatlar,  yer  –mulk 

uchun o‟zaro kurashlar ham sabab bo‟ladi. 

Turk  xoqonligining  sharqiy  yerlaridan  farqli  o‟laroq  g‟arbiy 

hududda  aholining  ijtimoiy-iqtisodiy  hayot  tarzi,  madaniy  darajasi 

nisbatan  yuqori  bo‟lgan.  Sharqiy  hududlarda  yashagan  ko‟pchilik 

ko‟chmanchi  elatlarda  urug‟-qabilachilik  munosabatlari  hamon  kuchli 

saqlangan.  Aholining  quyi  tabaqasi  budun  yoki  qora  budunlar  deb 

atalgan.  Urug‟-qabilaning  nomdor  vakillari  “bek”lar  deb  yuritilgan. 

Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi – “Qurultoy” boshqargan. O‟rta 

Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, bog‟dorchilik va uzumchilik 

sohalari  yuksak  darajada  rivojlangan.  O‟lkaning  Farg‟ona,  Xorazm  va 

Zarafshon  vohalarida  ko‟plab  suv  ayirg‟ichlar,  kanallar,  suv  havzalari 

bunyod etilgan.