Ёғлар-ўсимлик ва тирик организмлар тўқималари таркибидаги физик-кимёвий хоссалари бир-бирига жуда яқин бўлган органик бирикмаларнинг мураккаб аралашмасидир

3.3.Ўсимлик мойлари ишлаб чиқариш

Ўсимлик мойлари ишлаб чиқаришнинг замонавий технологияси қуйидаги жараёнларни кўзда тутади (6.1-расм):

- мойли уруғларни сақлаш учун тайёрлаш ва сақлаш;
- уруғларни мой ажратиб олишга тайёрлаш;
- пресслаш ва экстраксиялаш;
- мойларни дастлабки ва комплекс тозалаш;
- шротни қайта ишлаш.
Ҳозирги пайтда уруғлардан, асосан, икки усулда мой ажратиб олинади: 1. Мойлилик даражаси юқори бўлган уруғлардан кетма-кет аввал пресслаш, сўнгра эса экстраксиялаш усуллари билан мойни ажратиб олиш. Бунда ажратиб олинадиган мойнинг 3/4 қисми пресслаш натижасида олинади. 2. Мойлилик даражаси паст бўлган уруғлардан бевосита экстраксиялаш усули билан мойни ажратиб олиш.
6.1-расмдан кўриниб турибдики, иккинчи усул, яъни бевосита экстраксиялаш усулига ўтиш ўсимлик мойлари ишлаб чиқариш технологик схемасини анчагина соддалаштиради.
Уруғларни транспортед етказиш. Аралашмалардан тозалаш. Қуритиш. Сақлаш. Қайта ишлашга юбориш.
Араиашмалардан тозалаш, уруғларни намлиги ва ўлчов-лари бўйича меъёрлаштириш, Уруғларни пўстлоғидан ажратиш. Эзиб майдалаш.
Инактивация ва қовуриш (термонамлик ишлови бериш). Мойни сиқиб чиқариш. Экстраксияланадиган материаининг баргчасимон структурасини ҳосил қилиш. Прессланган мойни бирламчи тозалаш.
Екстраксиялаб мой олиш. : Митселлани қайта ишлаш. Шротга ишлов бериш.
Мойни тозалаш, филтрлаш. Фосфатид консентратларини ажратиб олиш (баъзи мойлар учунгина) оқсиллами ажратиб олиш ва шротни оқсилларга бойитиш.
5.1-расм. Ўсимлик мойлари ишлаб чиқаришнинг асосий жараёнлари.
Баъзи бир мойли хомашёларни қайта ишлаб мой ажратиб олишда уларнинг уруғ (ёки мева) пўстлоғини ажратиб олиш талаб этилмайди. Бу ҳолда технологик схема янада соддалашади.
Мойли хомашёни қуритиш ва сақлаш. Одатда кўпгина етишти-рилган мойли хомашёни йиғиштириб олиб жамғариш муддати 2-3 ойдан ошмайди, шунинг учун мойли уруғларнинг катта партияларини қайта ишлаш пайти етиб келгунча узоқ муддат давомида сифатига зарар етказдирмасдан, минимал йўқотилишлар билан сақлаш зарур бўлади.
Кўпгина ўсимликларнинг мойли уруғлари сақлаш учун етказиб берилганида, уларнинг намлиги сақлаш ва техииологик қайта ишлаш учун оптимал ҳисобланадиган намликдан юқори бўлади. Сақланадиган мойли уруғлар учун биологик обект сифатида нафас олиш жараёни хосдир. Бу жараён давомида эса уруғлардаги захира моддалар, энг биринчи навбатда липидлар ва мойлар сарфланади. Шу сабабли сақлаш давомида уруғларнинг мойлилиги пасаяди. Мойдаги эркин ёғ кислоталари ва уларнинг оксидланиш маҳсулотлари миқдори ошади.

5.1-расм. Ўсимлик мойлари ишлаб чиқаришнинг асосий жараёнлари.
Нафас олиш жараёнининг интенсивлиги уруғлардаги намлик миқдорига, ҳаракатга, уруғлар атрофидаги атмосфера газлари таркибига боғлиқдир. Бу омиллар фақат уруғларгагина эмас, балки уруғлар массасидаги барча тирик компонентлар—микроорганизмлар ва ҳар хил ҳашаротларга (улар уруғларда, турли бегона аралашмалар ва бегона ўсимликлар уруғларида ҳамиша учрайди) ҳам таъсир қилади.