Ёғ-мой маҳсулотлари сифат кўрсаткичлари ва уларнинг метрологик таъминоти

2.7. Integrirlangan menejment tizimining natijaviyligini baholash

Zamonaviy va bozor iqtisodiyoti sharoitida mahalliy korxonalar raqobatchilik sharoitlariga faoliyatini amalga oshirib kelishmoqda. Bunda hammadan ham bozorda korxonaning mustahkam bo‘lishini tavsiflovchi asosiy omillariga korxonani boshqaruv tizimining sifati taalluqlidir. SHuning uchun ham korxonani boshqaruv masalalariga katta e’tibor qaratiladi. Eng ko‘p qo‘llanilayotgan vositalarga xalqaro standartlar talablariga muvofiq sifat menejmenti tizimi (SMT), ekologik menejment tizimi, va mehnatni muhofazalash, ishtimoiy javobgarlik hamda axborotlar xavfsizligini boshqarish tizimlari misol bo‘la oladi.
Menejment tizimlarining ob’ektlari tarkibi doimiy kengayib bormoqda, masalan, 2011 yil oxirida energiyamenejmenti (ISO 51001) standarti tasdiqlangan bo‘lsa, 2012 yil oxirida aktivlar menejmentiga standartni qabul qilish rejalashtirilgan (hozircha hujjat raqami aniqlanmagan). Xodimlarni boshqarish sohasida standartlarni ishlab chiqish uchun Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) tarkibida bunga muvofiq texnikaviy qumita (TK № 260) yaratilgan.
Mantiqan menejment tizimlariga standartlarni keng qo‘lanilishi korxonada integrirlangan menejment tizimlarini yaratishga olib kelmoqda. Bu yagona maqsad sifatida ishchi holatda va boshqarish sohasida ikki yoki undan ortiq xalqaro standartlarning kompleks talalariga javob beruvchi umumiy menejmentining bir qismidir. U tanlangan xalqaro standatlar faoliyat sohasida tashkilotning mqsadlariga erishishiga yo‘naltirilgan, mavjud takrorlargan va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish maqsadadi umumiy boshqaruv tizimiga moslashtirilgan.
Turli xil ob’ektlar menejmenti tizimiga talablarni aniqlovchi barcha standartlarda, ularni natijaviyligini baholash to‘g‘risida talablardan tarkib topgan. Masalan, ko‘p hollarda ISO 9000 seriyali standartlar integrirlangan menejmenti tizimi (IMT)ni yaratish uchun asos sifatida foydlanilib, tizimni takomillashtirishning asosiy vositalaridan biri sifat menejmenti tizimi (SMT) natijaviyligini o‘lchanishi nazarda tutilgan. ISO 9000 standartining 2.8.3. bandida SMT natijaviyligi va samaradorligini baholashni doimiy o‘tkazish tashkilot yuqori rahbariyatining vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi [9]. Bunday baholash, rejalashtirilgan vaqt oralig‘ida tizimli va natijaviylik asosida o‘tkazilishi ISO 9001:2008 standarti talablaridan biri bo‘lib hisoblanadi [10].
Hozirgi paytda xalqaro standartlar asosida yaratilayotgan menejment tizimlarining natijaviyligini baholashning umum tan olingan usuli tanlanmagan. Faqat qiziquvchi tomonlarning qanoatlanganligi, umumiy xavflarni baholash, sifat sohasidagi mukofot modellaridan foydalanish asosida IMT natijaviyligini baholashga yondashuvlar mavjuddir.
SHubhasiz, IMT natijaviyligini baholashga yondashuv quyidagi pritsiplarga tayanishi lozim:
1. IMT umumiy boshqaruv tizimning qismi hisoblanadi.
2. IMT natijaviyligini baholash algoritmi uni qurish chun foydalanayotgan standartlar tarkibiga bog‘liq bo‘lmasligi lozim.
3. IMT natijaviyligini baholash algoritmi foydalanilayotgan standartlarning ahamiyatliligi nuqtai-nazari bilan tahlil qilinayotgan korxonaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish lozim.
4. IMT natijaviyligini baholash algoritmi xalqaro standartlarga muvofiqligi asosida shakllangan menejment tizimi ishchi holati uslubiy asoslari sifatida “Doimiy yaxshilash” prinsipini amalga oshirishdan kelib chiqish lozim.
Natijaviylikni baholash usulini ishlab chiqishda IMT ishlab chiqilgan IMT modelidan foydalanish tavsiya etiladi (3.5-rasm)[25]. Ushbu korxona menejmenti tizimi hajmiy modeli, menejmentga umum tan olingan klassik yondoshuviga asoslangan, uni ichidan qurishga ruxsat etiladi, ammo, sifat menejmenti tizimi va boshqa nalogik menejment tizimlari bilan prallel bo‘lmasligi lozim.

Taklif etilayotgan usul asosida menejment tizimlarining alohida ob’ektlari hamda IMTning natijaviyligini baholash algoritmi quyidagi bosqichlar orqali amalga oshiriladi:
1. Boshqaruv ob’ektini aniqlash.
2. Har bir ob’ektning ahamiyatliligini aniqlash.
3. Ob’ektning ishchi holatini baholash uchun ko‘rsatkichlar tizimini aniqlash.
4. Boshqaruv tizimining ishchi holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘ish.
5. IMT ishchi holatini baholash uchun ko‘rsatkichlarni hisoblash:
— boshqaruv ob’ektlarining ishchi holati;
— tizimni rivojlantirishga qodirligi;
— tizimning ishchi holati natijaviyligi;
— boshqaruv tizimining samaradorligi.
6. IMT natijaviyligini baholash natijalari bo‘yicha boshqaruv harakatlarini qabul qilish.
Taklif qilinayotgan modelga ko‘ra korxonada boshqaruv ob’ektlarini aniqlash. Boshqaruvdan belgilangan ob’ektlardan ixtiyoriy istesno tariqasida boshqaruv sohasidagi foydalanayotgan standartlar, faoliyatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobiga taqdim etilayotgan ob’ekt uning dekompozitsiya yo‘li bilan tarkibi yoki boshqaruvdan asoslangan bo‘lishi lozim.
Boshqaruv ob’ektining ahamiyatliligini aniqlash me’yorlashtirish shartlariga rioya etish bilan ekspert baholash asosida o‘tkaziladi.
(3.1)
Ob’ektning ahamiyatliligini baholashga korxonaning faoliyati turi, uning faoliyati tahlili natijalari, xalqaro standartlarga menejmenti tizimining muvofiqligi, biznesni rivojlantirishga foydalanayotgan strategiyasi ta’sir etadi.
Loyihalashtirilgan boshqaruv tizimi doirasida baholash ko‘rsatkichlari tizimi 3.6-rasmda ko‘rsatilgan. Baholash tizimida tizimni amalda ekanligi to‘g‘risida olinayotgan ma’lumotlarni kombinatsiyalash uchun stratifikatsiya usulidan foydalangan:

• 
  boshqaruv tizimining qo‘yilgan sifatli maqsad-chora-tadbirlar va miqdorli maqsad-ko‘rsatkichlarga erishish qobiliyati;
  
• 
  belgilangan boshqaruv ob’ektlarining ishchi holatini yaxshilash va qo‘llab-quvvatlash tizimi qobiliyati;
  
• 
  tizimning o‘z-o‘zini rivojlantirish qobiliyati.
  

Maqsad-ko‘rsatkichlari rejalashtirilgan natijalarni miqdorli qiymatlarini o‘rnatishga mo‘ljallangan. Maqsad-chora-tadbirlar turli xil dasturlar va rejalar doirasida rejalashtirilgan chora-tdbirlarni muddatlarini o‘rnatishda va to‘liq hajmda bajailishini anglatadi.
Ushbu maqsadlarni o‘rnatishda ularni aniqlash bilan tahlil qilinadi:
1. Ushbu maqsadlar yanada yuqor darajada bajarilishiga erishilganligi holatini.
2. Maqsadlarga erishilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar qanchalik qulay va ularni o‘z vaqtida olishning imkoni borligini.
3. Qo‘yilgan maqsad xodimni hohlanmagan yoki nomuvofiqlikni yuzaga kelishida o‘zini tutishi mumkinligini.
Boshqaruv sohasidagi foydalanilayotgan standartlarning o‘ziga xos xususiyatlari belgilangan ob’ektlardagi munosabatda o‘rnatilayotgan maqsadlarda o‘z aksini topgan bo‘lishi lozim. Masalan, ekologik menejment sohasidagi boshqaruv standartlaridan foydalanganda, maqsadlardan biri quyidagi shaklda ifodalanadi: “Favqulotda holatlarni qidiruvida harakatlarni qayta ishlash bo‘yicha rejali chora-tadbirlarni o‘tkazish”, “Ekologik maqsadlar va vazifalarga erishish bo‘yicha dasturlarni bajarish”. Atrof-muhitni boshqarish tizimidan foydalanishda majburiy maqsadlarni quyidagicha ifodalash mumkin: “Ish shrinlari va jaayonlarda xavflarni identifikatsiyalar”, “Mehnat sharoitini yaxshilash dasturlarini bajarish”. Menejment sohasidagi tanlangan standartlardan bog‘liq bo‘lmagan holda korxonada xodimlarni layoqatni oshirish, korxona standartlarini tekshirish va ishlab chiqish, rejalashtirilgan ichki audilarni to‘liq va o‘zvaqtida bajarish bilan aloqador maqsadlar ham mavjud.
IMT boshqarish natijaviyligini umumi baholash tanlangan boshqaruv tizimi doirasidagi ob’ektlar, boshqaruv natijaviyligini baholash ahamiyatligi keffitsienti hisobida o‘rtacha qiymati sifatida aniqlanadi.
(3.2)
bu erda - i-chi ob’ektning boshqarish natijaviyligi umumiy bahosi;
- IMTda i-chi ob’ektning ahamiyatlilik koeffitsienti.
Ushbu baholash natijaviylik darajasini baholash uchun quyidagi taklif etilayotgan shkaladan foydalangan 0 dan 1 gacha oraliqda bo‘ladi (3.1-jadval).
2.1-jadval