3.5 Ekologik chidamlilik va valentlik.
Evolyutsiya
jarayonida organizmlarning ekologik omillarga aniq bir miqdor
chegarasida moslashuv qobiliyati shakllanadi. Organizmlarning bu
xususiyati ekologik chidamlilik deb ataladi.
Ekologik omillar diapozoni qanchalik keng bo’lsa, unda
yashaydigan organizmlarning ekologik chidamliligi shuncha
katta bo’ladi.
Misol tariqasida taxminiy haroratda quruqlik va suvdagi faol hayot
diapazonini qarab chiqamiz (3.2 -jadval).
3.2 -jadval
Yerdagi hayotning harorat diapazoni (V.A.Radkevich, 1977).
Yashash
muhiti
Minimum
Maksimum
Tebranish
amplitudasi
Quruqlik
-70,0
+55,0
125,0
Dengiz
-3,5
+36,0
39,5
Chuchuk suv
0,0
+93,0
93,0
Jadvaldan
ko’rinib
turibdiki,
haroratga
nisbatan
quruqlikdagi organizmlar yuqori darajada ekologik chidamlidir.
Buni quruqlikdagi harorat sharoitlarining o’zgarishlarini suv
ob‘ektlariga nisbatan tushuntirish mumkin. Shunday qilib,
ekologik
chidamlilik
organizmlar
mavjudligining
tashqi
1958 yil atmosfera tarkibida CO
2
0,0315% tashkil etgan
(milliondan 315 qismi, 1980 y.-0,0335%, 1995 y. 0,0348% oshdi).
Taxminlarga ko’ra, XXI asrning oxirida uning tarkibi 0,06%
yaqinlashadi, bug’lanish effektining yuz berishi natijasida Yer
sharining o’rtacha yillik harorati 1,5-4,5
0
S ko’tarilishi mumkin.
Buning natijasida iqlimning halokatli o’zgarishi, hech
bo’lmaganda halokatli oqibatlar (muzliklarning erishi, okeanlar
sathining ko’tarilishi) sodir bo’lish ehtimoli mavjud.
Atmosferada CO
2
ning aylanish tezligi 4 yilga yaqin.
Atmosferada CO
2
bilan bir qatorda kam miqdorda ikkita gaz
shaklidagi birikmalar – CO
oksidi va metan CH
4
mavjud. Ularning
aylanish tezligi (atmosferaga bo’lish vaqti) 0,1 va 3,6 yilga mos
keladi. Atmosfera tarkibida CO ning oshib ketishiga xususan
avtotransportdan chiqayotgan gazlar sabab bo’ladi. CO dan nafas
olish konda oksigemoglabin tarkibini kamaytiradi va gipoksga
bog’liq boshqa kasalliklarni (asosan, yurak qon-tomir) keltirib
chiqaradi.
Fotosintez davrida atmosferadagi karbonat kislotasi
tarkibidagi uglerodni o’simliklar, quyosh radiatsiyasi orqali
endotermik singdirishi natijasida hazm qiladi. Demak, fotosintezni
quyosh energiyasining uglerod ko’rinishida to’planish jarayoni
deyish mumkin (aniqrog’i, uglerodning murakkab birikmalari).
Uglerodning
keyinchalik
oksidlanishi
natijasida
(uning
birikmalari) organizm hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan
energiyani oladi, bunda uglerodning bir qismi yana atmosferaga
CO
2
ko’rinishda qaytadi. Organizmlar halok bo’lishi va
fossilizatsiya davrida ugleroddan bo’shaydi (asosan CO
2
va CH
4
ko’rinishida). Organik moddalarning boshqa qismi minerallashadi;
uglerodning uchmaydigan shakli (qazilma ko’mir, kerogen)
hamda karbonatli minerallar (kaltsit, dolomit, siderit va boshq.)
paydo bo’ladi. Qisman uglerod yuqorida qayd etilgandek, Yerning
yuqori mantiyasi degazatsiyasiga bog’liq holda chuqurlikda
(yuvenilli) paydo bo’ladi.
Hisoblar bo’yicha, Yer po’stida tog’ jinslari (ohaktosh,
dolomit va boshq.) ko’rinishida 2·10
16
tonnaga yaqin uglerod
borligi aniqlangan. Yoqilg’i qazilma boyliklari tarkibida (qazilma
ko’mirlar, slants, bitum, torf, yer osti gazlari yoqilg’ilari) ham
qisman uglerod mavjud bo’lib, uning zahirasi 10
13
tonnadan oshib
47
74
www.qmii.uz/e-lib
www.qmii.uz/e-lib
sharoitlariga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Organizm yoki turning
muhitni har xil sharoitlarida mavjudligini «ekologik valentlik»
atamasi bilan aniqlanadi. Turning ekologik valentligi bitta omilga
nisbatan qiska va boshqasiga nisbatan keng bo’lishi mumkin. Xar hil
omillar valentligining umumiy yig’indisi turning ekologik spektri
deb nom olgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |