Ecologiya MurodovSh lot doc

3.5  Ekologik  chidamlilik  va  valentlik.

  Evolyutsiya 

jarayonida  organizmlarning  ekologik  omillarga  aniq  bir  miqdor 

chegarasida moslashuv qobiliyati shakllanadi. Organizmlarning bu 

xususiyati ekologik chidamlilik deb ataladi. 

 

 

Ekologik omillar diapozoni qanchalik keng bo’lsa, unda 

yashaydigan  organizmlarning  ekologik  chidamliligi  shuncha 

katta bo’ladi. 

 

Misol tariqasida taxminiy haroratda quruqlik va suvdagi faol hayot 

diapazonini qarab chiqamiz (3.2 -jadval). 

3.2 -jadval 

Yerdagi hayotning harorat diapazoni (V.A.Radkevich, 1977). 

 

Yashash 

muhiti 

Minimum 

 

Maksimum 

 

Tebranish 

amplitudasi 

 

Quruqlik 

-70,0 

+55,0 

125,0 

Dengiz  

-3,5 

+36,0 

39,5 

Chuchuk suv  

0,0 

+93,0 

93,0 

 

 

Jadvaldan 

ko’rinib 

turibdiki, 

haroratga 

nisbatan 

quruqlikdagi  organizmlar  yuqori  darajada  ekologik  chidamlidir. 

Buni  quruqlikdagi  harorat  sharoitlarining    o’zgarishlarini  suv 

ob‘ektlariga  nisbatan  tushuntirish  mumkin.  Shunday  qilib, 

ekologik 

chidamlilik 

organizmlar 

mavjudligining 

tashqi 

 

  1958  yil  atmosfera  tarkibida  CO

2

    0,0315%  tashkil  etgan 

(milliondan 315 qismi, 1980 y.-0,0335%, 1995 y. 0,0348% oshdi). 

Taxminlarga  ko’ra,  XXI  asrning  oxirida  uning  tarkibi  0,06% 

yaqinlashadi,  bug’lanish  effektining  yuz  berishi  natijasida  Yer 

sharining  o’rtacha  yillik  harorati  1,5-4,5

0

S  ko’tarilishi  mumkin. 

Buning  natijasida  iqlimning  halokatli  o’zgarishi,  hech 

bo’lmaganda  halokatli  oqibatlar  (muzliklarning  erishi,  okeanlar 

sathining ko’tarilishi) sodir bo’lish ehtimoli mavjud. 

 

Atmosferada  CO

2

  ning  aylanish  tezligi  4  yilga  yaqin. 

Atmosferada  CO

2 

bilan  bir  qatorda  kam  miqdorda  ikkita  gaz 

shaklidagi birikmalar – CO

 

oksidi va metan CH

4

 mavjud. Ularning 

aylanish  tezligi  (atmosferaga  bo’lish  vaqti)  0,1  va  3,6  yilga  mos 

keladi.  Atmosfera  tarkibida  CO  ning  oshib  ketishiga  xususan 

avtotransportdan chiqayotgan  gazlar sabab bo’ladi. CO dan  nafas 

olish  konda  oksigemoglabin  tarkibini  kamaytiradi  va  gipoksga 

bog’liq  boshqa  kasalliklarni  (asosan,  yurak  qon-tomir)  keltirib 

chiqaradi. 

 

Fotosintez  davrida  atmosferadagi  karbonat  kislotasi 

tarkibidagi  uglerodni  o’simliklar,  quyosh  radiatsiyasi  orqali 

endotermik singdirishi natijasida hazm qiladi. Demak, fotosintezni 

quyosh  energiyasining  uglerod  ko’rinishida  to’planish  jarayoni 

deyish  mumkin  (aniqrog’i,  uglerodning  murakkab  birikmalari). 

Uglerodning 

keyinchalik 

oksidlanishi 

natijasida 

(uning 

birikmalari)  organizm  hayot  faoliyati  uchun  zarur  bo’lgan 

energiyani  oladi,  bunda  uglerodning  bir  qismi  yana  atmosferaga 

CO

2

  ko’rinishda  qaytadi.  Organizmlar  halok  bo’lishi  va 

fossilizatsiya  davrida  ugleroddan  bo’shaydi  (asosan  CO

2

  va  CH

4

 

ko’rinishida). Organik moddalarning boshqa qismi minerallashadi; 

uglerodning  uchmaydigan  shakli  (qazilma  ko’mir,  kerogen) 

hamda  karbonatli  minerallar  (kaltsit,  dolomit,  siderit  va  boshq.) 

paydo bo’ladi. Qisman uglerod yuqorida qayd etilgandek, Yerning 

yuqori  mantiyasi  degazatsiyasiga  bog’liq  holda  chuqurlikda 

(yuvenilli) paydo bo’ladi. 

 

Hisoblar  bo’yicha,  Yer  po’stida  tog’  jinslari  (ohaktosh, 

dolomit  va  boshq.)  ko’rinishida  2·10

16

  tonnaga  yaqin  uglerod 

borligi aniqlangan. Yoqilg’i qazilma boyliklari tarkibida (qazilma 

ko’mirlar,  slants,  bitum,  torf,  yer  osti  gazlari  yoqilg’ilari)  ham 

qisman uglerod mavjud bo’lib, uning zahirasi 10

13

 tonnadan oshib 

47 

74 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  sharoitlariga  to’g’ridan-to’g’ri  bog’liqdir.  Organizm  yoki  turning 

muhitni  har  xil  sharoitlarida  mavjudligini  «ekologik  valentlik» 

atamasi  bilan  aniqlanadi.  Turning  ekologik  valentligi  bitta  omilga 

nisbatan qiska va boshqasiga nisbatan keng bo’lishi mumkin. Xar hil 

omillar  valentligining  umumiy  yig’indisi  turning  ekologik  spektri 

deb nom olgan.