Ecologiya MurodovSh lot doc

5.7 Kislorodning aylanishi.

 Kislorod planetamizning asosiy 

anion  elementi  hisoblanadi  va  deyarli  Yer  po’sti  massasining 

yarmini tashkil etadi. Yerdagi kislorodning eng ko’p qismi boshqa 

elementlar  bilan  –  gidrosferada  vodorod  bilan,  litosferada 

kremniy,  metall,  har  xil  silikatlar  bilan  va  kam  miqdorda, 

oksidlanish  karbonatlar, sulfatlar, fosfat  va boshqa kam tarqalgan 

birikmalar  bilan  kimyoviy  bog’langan.  Litosferada  kimyoviy 

bog’langan  kislorod  amaliy  jihatdan  faol  geokimyoviy 

aylanishdan  chiqadi.  Biologik  aylanishda    erkin  kislorod    suv  - 

oksidlash va  qatnashadi. 

 

Kislorodning  biokimyoviy  ahamiyati  shundaki,  u  katta 

organizmlar  nafas  olishi  uchun  yetuk  (massasi  bo’yicha)  biofil 

element  hisoblanadi.  Kislorodning  aylanishi  yuqorida  ko’rib 

o’tkanimizdek,  uglerodning  biokimyoviy  aylanishiga  bog’liq. 

Erkin kislorod bundan tashqari nurash va oksidlanish jaryonlarida 

foydalaniladi. V.M. Goldshmidt bo’yicha, bu jarayonlar kislorodni 

qazilma  holatda  40·10

16

  t.  kamaytirdi;  bu  ko’rsatkich  miqdori 

hozirgi Yer atmosferasidagidan ancha ko’pdir (1,5·10

6

 t). 

44 

77 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  

mumkin. Antagonistik munosabatda ikki turdagi  organizmlar bir-

birini  yengadi  (-  -)  ,  yoki  ulardan  birortasi  o’ziga  ziyon 

yetkazmasdan  boshqasini  yengadi  (+  -).  So’ngra  shu  yerda  «+» 

belgili ijobiy, « - » belgili salbiy o’zaro aloqalari mavjud. 

 

Noantagonistik munosabatda ikki turdagi organizmlar  bir-

biriga munosabati bo’yicha (O O), bir taraflama – (O +) yoki ikki 

taraflama – manfaatli (+ +) bo’ladi. 

 

Antagonistik      munosabatlarning  asosiy  shakllari 

yirtqichlik  (+  -),  parazitizm  (tekinxo’rlik)  (+  -)  va  raqobat  (  -  -) 

noantagonistik – simbioz (+ +), mutualizm (+ +), komensalizm (+ 

O) namoyon bo’ladi. 

 

Yirtqichlik  bir  turdagi  organizmlarning  boshqa  turdagi 

organizmlar  (bitta  yoki  bir  nechta)  bilan  oziqlanishdan  iborat. 

Biotsenozda    yirtqichlarining  sonini  hamda  ularning  qurbonini  

tartibga  soluvchi  evolyutsion  mexanizm  xususiyati  mavjud. 

Yirtqichlarni  yo’q  qilish  ularni  qurbonlarini    yashash  qobiliyatini 

pasayishiga,  ya‘ni  tabiiy  muvozanatning  buzilishiga  olib  kelishi 

mumkin. 

 

Parazitizm    bu  har  xil  turdagi  organizmlarning  biotik 

aloqalar  shakli  bo’lib,  unda  bulardan  bittasi  boshqasining 

hisobiga,  uning  tanasi  ichida  (endoparazitizm)  yoki  tashqarisida 

(ektoparazitizm)  yashaydi. Parazit  bilan  organizm  egasi  orasidagi 

aloqaning  uzoq  davom  etishiga  bog’liq  holda  doimiy  parazitizm 

yoki  statsionar  va  vaqtinchalik  parazitizimlarga  ajratiladi. 

Parazitizmning  mezoni    uning  o’ziga  xosligi  hisoblanib,  ya‘ni 

evolyutsion mexanizm moslashishi hisobiga kun kechiradi. 

 

Raqobat  –  bu  turlararo  va  turlar  ichidagi  shunday 

munosabatki,  bunda  populyatsiyalar  (alohida  tur)  oziqlanish  va 

yashash  muhitining  sharoitlari  uchun  bir-birlari  bilan  kurashadi. 

Populyatsiyalar me‘yor chegarasigacha  o’sganda  ichki fiziologik 

mexanizmlar  regulyatsiyasi    harakatga  keladi  :  alohida  turlarning 

o’limi  ko’payadi,  nasldorligi    kamayadi,  ruhiy  tanglik  holati 

(stress)  paydo bo’ladi  (janjallar,  kannibalizm  va  boshqalar).  Fe‘l-

atvorli tartibga solish (hududiy  va guruhli) muhim ahamiyat  kasb 

etadi.  Hududiy  fe‘l-atvorli  tartibga  solish  ichki  raqobat  shaklini 

ifodalaydi,  yashab  turgan  hududidan  foydalanishni  boshqarish, 

populyatsiyaning  ko’payishini  chegaralab  turadi.  Guruhli  fe‘l-

atvorli tartibga solish turli  yoshdagi alohida turlarning  kichigidan 

 

Azotfikatsiya,  azotbakteriya  deb  nomlangan  hayot 

faoliyatida  amalga  oshadi.  Ba‘zi  bir  bakteriyalar  o’simliklar 

ildiziga  joylashib  tavsifli  tugunchalar    hosil  qilganligi  uchun 

tuganak bakteriyalar nomini olgan. 

 

Azot birikmalarining o’simlik uchun foydalanish imkoniyati 

bor  bo’lgan  qismi  oqsilning  parchalanishidan  hosil  bo’ladi.  Bu 

jarayon  bir  qancha  bosqichlardan  iborat.  Birinchi  bosqichda, 

mikroorganizmlar  ishlab  chiqadigan  proteaz  fermentlari  ta‘sirida, 

oqsillar  aminokislotagacha  parchalanadi.  Ikkinchi  bosqichda, 

bakteriyalar ta‘siri ostida, aktinomitset va aminokislota qo’ziqorini 

parchalanishida  ammiak  hosil  qiladi.  Shuning  uchun  ushbu 

bosqich ammonifikatsiya deb nomlanadi.