Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

Такрорлаш учуп саволлар
1. Энергетика миллий иктисодиётда қандай 5фин тутади?
2. “Энергетика хавфсизлиги” тушучасининг моҳията қандай?
3 Энергетика хавфсиэлигига тахдидлар нималардан иборат?
4. Энергетика хавфсизлигини таъминлаш учун нима қилиш 
керак?
5. Ўзбекистонда энергетика хавфсизлигини таъминлаш учун 
қандай ишлар амалга оширилган?
6 Энергетакани ривожлантиришнинг истиқбол йўналиш- 
лари нималардан иборат?
7. Энергия олишнинг истиқбол манпалари нималардан иборат?
159
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9-БО Б. О ЗИ Қ -О В Қ А Т Х А В Ф С И ЗЛ И Г И
9.1. Озиқ-овқат хавфсизлигининг моқияти
ва аҳамияти
Бутун дунёда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш 
масаласига жуда катга ахамият берилади. Озиқ-овқат хав- 
фсизлиги масалалари 1996 йилда Рим шақрида бўлиб ўтган 
Жаҳон озиқ-овқат форумида муҳокама қилинган. Ушбу 
Форумда 130 мамлакат иштирок этиб, кам ривожланган 
мамлакатларга озиқ-овқат ёрдами беришга оид масала- 
лар кўриб чиқилди. Форум диққат-марказига, асосан, “Ер 
шари аҳолисини қандай боқгнн керак?” деган савол қўйил- 
ган. Чунки маълумотларга кўра дунёда қишшоқлар шу 
қадар кўпки, улар кундалик егулик овқатга ҳам зор 
бўлиб, очликдан азоб чекмоқда. Кўпинча, саводсиз, тўртта- 
дан пртиқ фарзанди бор, ишсиз, кам иш ҳақи оладиган, 
қисман иш билан банд ёки меҳнатга лаёқатсиз кишилар 
қашшоқ бўлиб қолмоқца Жаҳонда ҳар 7 дақиқада бир 
бола очлик ёки у билан боғлмқ сабаблар туфайли нобуд 
бўлмоқда. Беш ёшгача бўлган барча болаларнинг учдан 
бир қисми тўйиб овқатланмасликдан аэоб чекмоқца. Ҳар 
йили 5 ёшгача бўлган болаларнинг 6 миллиондан ортиғи 
тўйиб овқат емаслик туфайли дунёдан кўз юммоқда. 1,3 
миллиард киши кунига 1 АКД1 долларидан кам маблағ 
ҳисобидан кун кўради. Қашшоқ кишиларнинг асосий қисми 
Жанубий Осиёда яшайди. Улардан 522 миллион киши ку- 
нига 1 доллардан кам маблағга ҳаёт кечирмоқда. Африка-
160
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нинг Саҳрои Кабирдан жанубида бутун минтақа аҳплиси- 
нинг деярли ярми —
46,3 фоизи қашшоқликда яшайди. 
Асосий хизматлардан фойдаланиш ва қашшоқликни ка- 
майтириш учзгн атиги 80 миллиард доллар кифоя. Бу жа- 
ҳондаги умумий даромаднинг 0,5 фоизидан ҳам камроғини 
ташкил этади. Жаҳондаги энг бадавлат уч олигархнинг 
маблағи —
энг қашшоқ 48 мамлакатнинг жами ялпи ички 
маҳсулотидан анча юқори*
1. Шу боисдан ҳам 2000 йилда 
БМТнинг Мингйиллик саммитида қатнашган 189 та мам- 
лакат раҳбарлари қабул қилган Мингйиллик ривожла- 
ниш мақсадларидан биринчиси ўта қашшоқликка ва оч- 
ликка барҳам беришдан иборат деб белгиланган2. Унга кзфа 
2015 йилга қадар кунига 1 доллардан кам даромадга эга 
аҳоли ҳиссасини ҳамда очликдан азоб чекувчи аҳоли ҳис- 
сасани икки баробарга қисқартириш каби иккита муҳим 
вазифа қўйилган.
Ўзбекистонда биринчи мақсад - 2015 йилга бориб, кам 
таъминланганликни икки баробар қисқартириш, деб бел- 
гиланган3.
5у эса, жаҳонда, жумладан, Ўзбекистонда озиқ-ов- 
қат хавфсизлигини таъминлашнинг нақадар долзарб 
аҳамиятга эга эканлигидан далолат беради.
Оэиқ-овқат хавфсизлиги мамлакат аҳолисини асосий 
озиқ-овқат маҳсулотлари билан ўзини ўзи, мустақил таъ- 
минлашга қрдирлигини ифодалаб, озиқ-овқат импортига 
ўта боғлиқликдан халос бўлганлигини англатади. Таъкид- 
лаш жоизки, озиқ-овқат хавфсизлиги фақат ички ўзини 
ўзи тўлиқ озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш 
билан чекланма йди. Бунинг учун озиқ-овқат импорти ҳам 
эътиборга олинади.
* Ўзбекистои Республикаси Преэиденти Ислом Каримовнинг БМТ 
саммити Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишлаягаи ялпи 
мажлисидаги нутқини ўрганиш бўйича ўқув-услубий мажмуа. -Т.: 
"Иқтисодиёт" нашриёти, 2010. 25-бет.
1 Мишйиллик ривожланиш мақсадларининг маърузаси. Ўзбекистон, 
2006 йил. —Т.: БМТ Ривожланиш Дастури, 2006. 80-бет.
1 Ўша ерда, 15-бет.
161
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Давлатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш бо- 
расидаги сиёсатида, асосан, ўзининг қишлоқ хўжалиги 
ишлаб чиқариши ва ички сотиш бозорларини ривожлан- 
тириш, қисман, чет эллардан озиқ-овқат махсулотлариш! 
импорт қилиш асосида аҳолини озиқ-овқатга бўлган мак- 
бул даражадаги эҳтиёжини қондириш кўзда тутилади.
Давлатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш сиё- 
сатида ўзини-ўзи озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъ- 
минлаш даражаси ҳамда уларни импорт қилиш даража- 
ларини оқилона уйғунлаштириш, мамлакат аҳолисини 
озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашнинг кафолат- 
ланган имкониятларини яратиш, бу борада халкаро ҳам- 
корлик алоқаларини ўрнатишга қодирлиги мз'Ҳим ҳисоб- 
ланади. Бундан ташкари, ушбу сиёсат даврий равишда 
янгилаш
1
б турадиган озиқ-овкат заҳирасини яратишга ҳам 
қаратилган бўлади.
Оэиқ-овкат хавфсизлигини таъминлаш учун ривож- 
ланган мамлакатларда озиқ-овқат маҳсулотлари билан 
ўзини ўзи таъминлаш коэффициенти ҳисобланади. Бу ко- 
эффициеш мамлакат ичида яратилган ва истеъмол қилин- 
ган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари қийматлари нисба- 
тиниш' фоиздаги ифодаси сифатида ҳисобланади. Ушбу 
коэффициент ҳар бир қишлоқ хўжалиги маҳсулоти учун 
нархларнинг ўзгариши ҳисобга олинган ҳолда ҳисоб-ки- 
тоб қилинади. Барча ҳисоб-китоблар ўзгармас нархларда 
олиб борилади. Бу нархлар улгуржи нархларни вайта 
ҳисоблаш асосида аниқланади.
Дунё мамлакатлари аҳолисининг озиқ-овқат билан 
ўэини ўзи таъминлаш коэффициентининг пасайишига 
қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:
- озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабнинг ошиши;
- аҳсши еонишшг ўсиши;
- аҳоли жон бошига истеъмолнинг ўсиши;
- турли маҳсулотларга бўлган эҳтиёжларнинг номута- 
носиб.тшги. Бунинг натижасида ҳосилдорлик даражаси, баъ- 
зи маҳеулот турлари ҳажмининг камайиши юз беради;
- урбанизация жараёнларининг жадаллашуви туфай-
162
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ли ерларнинг бир қисми саноат объектлари, уй-жойлар, 
йўллар қурилишига банд этилади. Бунинг оқибатида 
қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган экин майдонлари 
қисқариб боради. Натижада, қишлоқ хўжалиги мақсулот- 
лари шилаб чиқариш ҳажмининг етарли даражада юқори 
суръатларда ўсмаслиги;
- ишланадиган ер майдонларидан фойдаланиш коэф- 
фициентининг пасайиб бориши;
- ишчи кучининг етишмаслиги;
- мамлакатга четдан арзон нархларда озиқ-овқат маҳ- 
сулотларининг киритилиши;
- айрим қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳосилдорли- 
ги ўсиш суръатларининг пасайиши;
- қишлоқ хўжалигида кимёвий ўғит ва моддаларнинг 
ҳаддан ташқари кўп ишлатилиши ҳамда ирригация ва 
мелиорация ишларининг етарли даражада, ўз вақтида 
бажарилмаслиги, агротехника қоидаларига етарли дара- 
жада эътибор берилмаганлиги туфайли ерлар сифати- 
нинг ёмонлашиб, ер унумдорлигининг пасайиши.
Шунинг учун оэиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш 
мақсадида қуйидагиларни амалга ошириш лозим бўлади:
- қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан унум- 
ли, самарали фойдалаиишни таъминлашга қаратилган 
қонунчиликни мустаҳкамлаш, тегишли тадбирларни амалга 
ошириш;
- қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таркибида озиқ-ов- 
қат маҳсулотлари улушининг юқори бўлишини таъминлаш;
- қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш- 
ни дазлат томонидан қўллаб-қувватлаш, рағбатлантириш- 
нинг сиёсий, хуқуқий. ижтимоий-иқгисодий чора-тадбир- 
лари мажмуини ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш;
- қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш, сақ- 
.паш, қайта ишлашнинг моддий-техника базасини мустаҳ- 
камлаш, замонавий технологиялардан кенг фойдаланиш;
- уруғшшик ва наслчиликнинг сифатини ошириш;
- илмий ва ахборот таъминотини яхшилаш;
- кадрлар салоҳиятини ошириш;
163
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- ишлаб чиқаришни ташкил этиш, бошқариш меха- 
ниямини мунтазам равишда такомиллаштириб бориш, 
хўжалик юритишнинг илғор усулларидан фойдаланиш;
- оэиқ-овқат маҳсулотларига ички ҳамда ташқи бо- 
зорларда талаб ва таклиф мутаносиблигини таъминлаш 
ва ҳ.к.
Озиқ-овқат хавфсиэлигини таъминлаш Ўзбекистон 
мустақиллиги, мамлакатда ижтимоий-иқтисодий ва сиё- 
сий барқарорликни таъминлашнинг гарови ҳисобланади.
Собиқ шўролар даврида республикада марка.знинг 
тазйиқи билан пахта якка ҳокимлигининг ўрнатилганли- 
ги, хўжаликларга қанча майдонга қандай экин экишни 
зўрлаб қабул қилдиришдан иборат ярамас тартибнинг 
мавжуд бўлганлиги учун ҳам республика озиқ-овқат маҳ- 
сулотлари билан ўзини-ўзи таъминлашга қодир эмасди. 
Ўзбекистон аҳолисининг оаиқ-овкатга бўлган эҳтиёжинн 
қондириш уларни бошқа собиқ иттифоқдош республика- 
лардан импорт қилиб келтирилиши ҳисобига амалга оши- 
рилар эди. Шу боисдан ҳам энг муҳим озиқ-овқат маҳсу- 
лотларининг чакана савдо тармоқггаридаги тақчиллиги 1990 
йилда аҳолининг бу маҳсулотларни сотиб олиш имкони- 
ятларини чеклаб қўйган эди. Мустақилликка эришиш ос- 
тонасида, яъни 1990 йилда истеъмол учун эарур бўлган 
ғалланинг 82 фоиэи, гўшт ва гўшт маҳсулотлариниш' 50 
фоиэи, сут маҳсулотларининг қарийб 60 фоизи, картош- 
канинг 50 фоизи, шакар, қуруқ сут ва болалар озуқаси- 
нинг 100 фоизи четдан келтирилган4.
Собиқ Иттифоқ таназзулга учраган ўша даврда, яъни 
1989 йилда ўтказилган статистик тадқиқотлар маълумот- 
ларига кўра, истеъмол бозорида аҳоли учун зарур бўлган 
барча маҳсулотларнинг қарийб 95 фоизи бўйича узилиш- 
лар бўлиб турган ва бу собиқ Иттифоқ ҳудудида кундалик 
асосий озиқ-овкат маҳсулотларини аҳолига карточкалар
4
Ўэбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тарақкиётининг 
мустақиллик йилларидаги