Yangi kuchlarning
hokim iyatga kelishi
16
— Jahon tarixi
241
1978-yildan pragm atiklar aralash iqtisodiyotni yoqlab chiqdilar. Davlat
rahbarligida bo zor iqtisodiyotiga o ‘tish yo ‘li tanlandi. Bu tarixga «iqtisodiy
va siyosiy h a y o tn i m o d e rn iz a tsiy a qilish» n o m i b ila n kird i. C h e t el
sarm oyasining m am lakat iqtisodiyotiga joylashtirilishi uchun qulay sharoit
yaratildi. Q ishloqda xalq kom m unalari tarqatib yuborildi. Shirkat tuzum i
bekor qilindi. U larning o ‘rniga oila pudrati joriy etildi. Shu y o i bilan aholini
oziq-ovqat m ahsulotlari bilan ta ’m inlash vazifasi hal etildi.
S anoatda ham ch uqur islohotlar o ik azild i. C hu n o n ch i, davlat korxo-
nalari x o ‘jalik hisobi asosida ishlaydigan b o id i. Kichik va o ‘rta tadbirkorlikka
keng y o i ochildi. Ayni paytda sanoatning maishiy tovarlar ishlab chiqaruvchi
sohalarini rivojlantirishga katta e ’tib o r berildi. Yangi siyosat o ‘z sam arasini
berm ay qolm adi. 80-yillar oxiriga kelib Xitoy k o ‘m ir, televizor, shoyi-
gazlam a, sem ent ishlab chiqarish b o ‘yicha dunyoda birinchi o iin g a chiqdi.
M am lakat oziq-ovqat m ahsulotlari bilan o ‘zini o ‘zi ta ’m inlaydigan b o id i.
Bular, o ‘z navbatida, aholi turm ush darajasining o ‘sishiga olib keldi.
90-yillarda m am lakatda p o ia t, rangli m etallar eritish, sem ent, m ineral
o ‘g‘it ishlab chiqarish, ko‘p tarm oqli m ashinasozlik rivojlandi. T o ‘qim achilik
sanoati m ahsulotlari jah o n bozorini egalladi. A n’anaviy hunarm andchilik:
ipakdan, suyakdan badiiy buyum lar yasash, chinni m ahsulotlar m ashhur
b o id i. D engiz m ahsulotlari, dorivor o ‘simliklar, yog‘och m ahsulotlam i ishlab
chiqarish ko ‘paydi. Ishlab chiqarishda sam aradorlik oshdi.
1992-yildan bosh lab X ito y d a iqtisodiy islo h o tn in g yangi bo sq ich i
boshlandi. Bu bosqich — islo h o tn i jad allash tirish va ch u q u rla sh tirish ,
iqtisodiy siyosatni m afkuradan xoli qilish va rejali b oshqaruvdan bozor
iqtisodiyotiga izchillik bilan o ‘tish bosqichi, deb nom oldi. Bu bosqich ayni
paytda iqtisodiyotda davlat m ulki hissasining kamayib borishini ham o ‘z
ichiga oladi. A m alda shunday b o im o q d a ham .
X ito y d a iqtiso diy islo h o tla r olib b orilgan keyingi 25-yil d av o m id a
o la m sh u m u l m u v a ffa q iy a tla r q o i g a k iritild i. 1998-yilda ich k i ishlab
chiqarishning um um iy qiymati 1978-yildagidan 5,4 hissa ortiq b o id i. Xitoyda
ishlab chiqarish qoldiqlarini qayta ishlash keng y o ig a q o ‘yildi. X itoy har
yili rivojlangan davlatlardan ishlab chiqarish qoldiqlarini sotib olib, qayta
ishlaydi va m illiardlab foyda oladi. X itoy h ar yili A Q SH d an 14 m lrd
dollarga chiqindi sotib oladi.
H atto 1998-yilda Osiyoda pul m asalasi inqirozi ham d a tarixda kam
uchraydigan kuchli suv toshqiniga duch kelinganda ham X itoyda ishlab
chiqarishning um um iy qiym ati 1997-yildagidan 7,8 foizga oshdi. Bu davrda
q ato r san o at va qishloq x o ‘jalik m ahsulotlari ishlab ch iq arish m iqdori,
m asalan, guruch, paxta, g o ‘sht, yog‘-m oy, ko‘mir, p o ia t, sem ent, gazlam a,
televizor ishlab chiqarish b o ‘yicha Xitoy dunyoda birinchi o i i n g a chiqdi.
Davlat tashqi pul m uom alasi zaxirasi 45 milliard dollarga yetdi. Xitoy
oidingi iqtisodiy qoloq h olatdan A m erika, Y aponiya, G erm an iy a, Fransiya,
Angliya va Italiyadan keyin dunyoda yettinchi o ‘ringa chiqdi.
242
X itoyning iq tiso d iy tara q q iy o tig a t a ’sir k o ‘rsatay o tg an eng m u h im
sabablardan biri davlatning to ‘g'ri iqtisodiy siyosati va bu iqtisodiy islohot
m obaynida tuzilgan iqtisodiy qonunlardir. Xitoy iqtisodiy islohot davom ida
b o z o rx o ‘jaligini y o ‘lga qo‘ygan davlatlarning tajribalarini ijodiy o ‘zlashtirib,
o ‘tgan yillar davom ida iqtisodiy m unosabatlarni tartibga soladigan ko‘plab
qonun, nizom , qoida va qarorlarni qabul qildi va ularni yangidan vujudga
kelgan iqtisodiy-ijtim oiy m unosabatlar xarakteriga m oslashtirib, vaqti-vaqti
b ilan tu z a tib b o rd i. Bu q o n u n la r islo h o t n a tija la rin i h im o y a la sh va
m ustahkam lashni, bozor m unosabatlariga oson o ‘tish va uning m o ‘tadil
rivojlanishini kafolatlagan.
9 0 -y illard a n belgilangan «S otsialistik b o z o r x o ‘jalig iga o ‘tish » n in g
m azm uni shuki, qishloq x o ‘jaligini tartibga solish, yerni ayrim x onadon -
larning yakka xo‘jalik yuritishiga asoslangan oilaviy pudrat deb atalgan usulda
ishlash, d eh q o n larn in g tom orq a u ch astkalarini kengaytirish, yord am chi
hunarm andchilikni rivojlantirish, o rtiqcha m ahsulotni bozorda dehqonning
o ‘zi sotishi im koniyatini yaratishni ko‘zda tutadi.
Shaharlarda «direktiva asosida rejalashtiriladigan sohani qisqartirish»,
sanoat korxonalarini «m ustaqil x o ‘jalik tashkilotlariga» aylantirish, tovar
m unosabatlarini rivojlantirish, «narx-navo davlat y o ii bilan b ir xil belgilab
q o ‘yiladigan sohani toraytirish», chog‘roq xususiy va jam o a korxonalari,
kosibchilik ustaxonalari faoliyatini, asosan xizm at k o is a tis h va savdo-sotiq
xususiy korxona egaligini rivojlantirish, m am lakat iqtisodiga chet el sarm o-
yasini jalb qilish x o ‘jalik tizim i islohotining bosh b o ‘g ‘ini b o id i.
XXR rahbariyatining s o ‘zIariga q aragan da, m am lakatdagi sotsialistik
asosda b o zo r iqtisodiga o ik a z ish quyidagi bosqichda am alga oshirilm oqda:
2000-yilgacha sanoat va qishloq xo‘jaligining yalpi m ahsuloti 4 baravar
ko‘payib, xalq turm ushi o ‘rtacha m a’m urchiligiga erishildi.
Navbatdagi bosqich 2021-yilgacha (X K Pning 100 yilligi) Xitoyni o ‘rtacha
rivojlangan m am lakat darajasiga k o ia rish .
2049-yiIgacha (X X R ning 100 yilligi) Xitoyni yuksak darajada rivojlangan
zam onaviy davlatga aylantirish vazifasi q o ‘yilgan.
X itoyda iqtisodiy m unosabatlarni tartibga soladigan q o n u n lar ikkiga:
fu q a ro lik q o n u n la ri va iq tis o d iy q o n u n la rg a b o i i n a d i . U la r b o z o r
subyektlarini, ya’ni korxonalam ing vujudga kelishi, ularni boshqarish ishlarini
zam onaviylashtirish va faolligini ishga solishni, o ‘zgartirilishi, bekor qilinishi,
qonunni buzuvchilarningjavobgarligini o ‘z ichiga oladi.
S huningdek, bozor tartibini m uqim ushlab turish, bozorning rolidan
to iiq foydalanish, m onopoliya va noq o n u n iy raqobatni cheklash, m ahsulot
sifatiga kafolat berish, iste’m olchilarning huquq va m anfaatlarini him oya
qilish, p aten t va tovar markasini berish, turli shartn o m alar tuzish, ijaraga
berish, aksiya savdosi bilan shug iillan ish , chek hujjatlarini tartibga solish,
uy-joy, tijorat ham da bularni buzuvchilarni qanday jazolash haqida maxsus
q o n u n lar m avjud b o ‘lib, ularning bajarilishi qattiq n azo rat qilinadi.
243
Do'stlaringiz bilan baham: |