E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

Sovetlar
namunasidagi
sotsializmning
qurilishi
H okim iyatni  egallagan  kom m unistik  partiyalar 
sotsialistik jam iyat qurishga kirishdilar. Aslida ular 
qurm oqchi  boMgan  sotsialistik  jam iy at  SSSRda 
qurilgan  g ‘ayriinsoniy jam iy at  —  to talitar  sotsia- 
lizm ning  deyarli  o ‘zginasi  edi.
T o ‘g ‘ri,  bu  davlatlarning  ayrim larida  (m asalan,  Yugoslaviyada)  qurilgan 
sotsializm   b a ’zi  jih a tla rd a n   SSSR dagidan  farq  q ilsa-da,  am alda  u  ham  
totalitar sotsializm   edi.  H okim iyatning b o lin ish i  tam oyili  in k o retild i.  Dav- 
latning  barcha  organlarida  kom m unistik  partiya  nazorati  o ‘rnatildi.  Davlat 
konstitutsiyalarida fuqarolar uchun e ’lon qilingan  huquq va erkinliklar amalda 
ro ‘yobga  chiqarilm adi.
K onstitutsiya  nom igagina  am al  qilardi.  Unga  ko ‘ra,  um u m iy  saylov 
huquqi  asosida  saylovlar  o ‘tkazib  turildi.  (Aslida  u  saylov  em as,  majburiy 
ovoz  berdirish  edi.)  Bu  —  dem okratiyaning  am alda  y o ‘qqa  chiqarilishi  edi. 
Mavjud  tartibga qarshi chiqq an lar yoki  ularga e ’tiroz bildirganlar ta ’qib etil- 
di,  qatag‘on qilindi.
Iqtisodiyotda  bozor  m unosabatlari  barham   topdi.  U ning  o ‘rnida  SSSR 
dagidek  rejali  iqtisodiyot  vujudga  keltirildi.  Deyarli  barcha  m ulk  davlat 
mulkiga  aylantirildi.  Bu  esa  am alda  xususiy  m ulkning  barham   topishiga 
olib  keldi.  Shu tariqa  Sharqiy Yevropa davlatlarida xalq  dem okratiyasi  em as, 
totalitar  sotsializm   qurildi.
Bu  davlatlar  (Yugoslaviyadan  tashqari)  tashqi  siyosatda  SSSR  m anfaa- 
tiga  b o ‘ysundirildi.  U lar 0 ‘zaro  Iqtisodiy Yordam   Kengashiga (1949)  ham da 
Varshava  S hartnom asiga  (1955)  (Albaniya  keyinchalik  bu  harbiy-siyosiy 
ta s h k ilo td a n   c h iq q a n ,  Y ugoslaviya  esa  bu  ta sh k ilo tg a   u m u m a n   a ’zo 
b o ‘lm agan)  birlashtirildi.  B undan tashqari,  Sharqiy Y evropaning Yugoslaviya 
va  A lb a n iy a d a n   b o s h q a   d a v la tla ri  h u d u d ig a   S S S R   q u ro lli  k u c h la ri 
joylashtirilgan  edi.
Sharqiy  Yevropa  davlatlarida  «sotsializm  qurilishi»  xalqning  tanlashiga 
qarab  em as,  balki  xohish-irodasiga  qarshi  am alga  oshirildi.  C hunki  bu  dav- 
latlar  aholisining  katta  qismi  SSSR  nam unasidagi  sotsializm ni  (aslida  u 
to talita r sotsializm   edi-da)  istagan  em as.  Buning sababi  —  SSSR da qurilgan 
va  ko‘klarga  ko‘tarib  m aqtalgan  «sotsializm»  insoniyatning  asl  m aqsad  va 
m anfaatlarini  ro ‘yobga  chiqarolm adi.
Nega barcha rivojlangan davlatlarda xususiy m ulk saqlab qolingan?  Nega 
ularning  iqtisodiyotida  bo zo r  m unosabatlari  am al  qiladi?  N ega  bugungi 
m ustaqil  0 ‘zbekiston  iqtisodiyoti  bozor  m unosabatlariga  asoslangan  erkin 
dem ok ratik  jam iyat  qurm oqda?  C hunki  shunday  jam iyatgina  insonning 
hayotdan  ko‘zlagan  m aqsadlarini  ro ‘yobga  chiqarishga  im koniyat  yaratadi.
T otalitar  sotsializm   jam iyatida  barcha  sohalar,  hatto,  insonning  ongi, 
orzu-um idlari ham  qonunga m utlaqo b o ‘ysunm aydigan  davlat  nazorati ostiga 
olinadi.  Inson  insonparvarlik  tam oyillariga javob  beruvchi  qonunlar  doirasi- 
da  erkin  yashashi  kerak.  T otalitar sotsializm  buni  istamaydi.  Chunki  bunday
222

---

jam iyatda  adolatli  q onun  am al  qilmaydi.  D avlat  esa  hech  qanday  qonu ng a 
b o ‘ysunm aydi.  O xir-oqibatda  bu  davlat  o ‘z  fuqarolarini  z o ‘ravonlik  bilan 
itoatda tutishga  intiladi.  Bu esa jam iyatni  inqirozga yuz tuttiradi  va  uni halok 
etadi.  T o 'g ‘ri,  bu  hodisa  birdaniga  ro ‘y  berm aydi.  Bunga  sobiq  sotsialistik 
davlatlar bosib  o ‘tgan  yo ‘l  misol  b o ‘ladi.  Q uyida  ularni  ko‘rib  o ‘tamiz.
1949-yil  7-oktabrda G D R  tashkil  etilib, V.  Pik  —  Prezident,  0 .  G rotevol  —
Bosh  vazir  etib  saylandi.  U lar  G B S P   vakillari 
edilar.  1953-yilda  m am lakatda  m avjud  tuzum ga 
q a rs h i  isy on  k o ‘ta r ild i  va  S o v et  q o ‘sh in la ri 
yordam ida  bostirildi.  1960-yil  sentabrda,  V.  Pik 
vafotidan  keyin,  prezidentlik tugatilib,  uning o ‘rniga  Davlat  Soveti tuzildi  va 
unga  rais  qilib  G B S P   rahbari  V.  Ulbrixt  saylandi.  O tto   G rotevol  1964- 
yilgacha,  y a’ni  vafotiga  qad ar  Bosh  vazir  lavozim ida  ishladi.
V.  Ulbrixt  1971 -yilgacha  partiya  va  davlat  rahbari  b o ‘Iib  turdi  ham da 
keksayib,  sog‘lig‘i  yom onlashgach,  o ‘z lavozim ini  E.  X onekkerga topshirdi. 
Iqtisodda  davlat  sektori  hukm ron  b o ‘lib  qoldi.  Zarariga  ishlagan  korxonalar 
ishini  boshqa  korxonalar  hisobiga  ushlab  turish  kLichaydi.  Lekin  G D R  
iqtisodiyoti  boshqa  sotsialistik  davlatlarga  nisbatan  yangi  texnologiya  bilan 
ta ’m inlangan edi.  Ishlab chiqarish  kom binatlari  yalpi  m ahsulotning 94 foizini 
berardi.  Tashqi  savdoning  40  foizi  SSSR  hisobiga  to ‘g ‘ri  kelardi.
A m m o G F R  bilan solishtirganda,  ishlab chiqarishda  m ehnat  un um dorli- 
gi  1/3  qism ni  tashkil  qilardi.  B or-yo‘g ‘i  korxonalar  32  foiz  foyda  bilan 
ishlardi.  Aholi  turm ush  darajasi  G F R g a  qaraganda  3  b arav ar  past  edi. 
G F R d a g i  ah v o l  G D R   x a lq in i  o ‘ziga  ro m   q ild i.  A vvalgi  p a ra g ra fd a  
ta ’kidlanganidek,  1989-yilning  o ‘zida  400  m ing  kishi  G F R g a  ko‘chib  ketdi. 
O m m aviy  norozilik  kuchaydi.  1989-yil  18-oktabrda  E.  X onekker  barcha 
lavozim lardan  ozod  etildi.  9-noyabrda  Berlin  devori  buzib  tashlandi.  1990- 
yil  3-oktabrda  ikkala  G erm aniya  birlashdi.
1946-yil  1-fevralda Vengriya  respublika deb e i o n   qilindi.  F.  N ad  Bosh vazir