E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

SSSRda  siyosiy
 
ahvolning
 
m urakkablashuvi
216

---

SSSRning
parchalanishi
m odelidagi  sotsializm ni,  K P S Sning  davlat  hokim iyatiga  b o ‘lgan  m onopol 
huquqini  inkor  etdi.
Ayni  paytda  K P S S ning  o ‘zida  ham   3  oqim ga  b o ‘linish  yuz  berdi. 
B o ltiq b o ‘yi  resp ub lik alari  k o m m u n istik   p a rtiy a la ri  1989— 1 9 90 -y illar 
davom ida  KPSS  tark ib id an   ajralib  chiqdi.  Shu  tariq a  S S S R da  jam iy at 
hayotining  ham m a  jabhalarida  inqiroz  kuchaya  bordi.  Bu  hol  milliy  res- 
publikalarda  aholi  milliy  ongining  uyg‘onishiga  qulay  sharoit  yaratdi.
E n d i  u la rd a   m u sta q illik k a   in tilis h   to b o ra   k u c h a y d i.  B o ltiq b o ‘yi 
respublikalari  «Davlat  suvereniteti  to ‘g‘risida  deklaratsiya»  qabul  qildilar. 
0 ‘zbekistonda prezidentlik  lavozimi joriy  etildi.  Shunday  sharoitda  M arkaz 
milliy  nizolar  keltirib  chiqarish  y o ii  bilan  SSSRni  saqlab  qolishga  urindi.
1988-yildan boshlab A rm aniston va  Ozarbayjon o ‘rtasida T o g ii  Q orabog‘ 
masalasida  m unosabatlar keskinlashdi.  1989-yilda  Farg‘ona,  1990-yilda 0 ‘sh, 
1991 -yilda  G ruziya  — Abxaziya,  G ruziya  — Janubiy Osetiya qonli voqealari 
k eltirib  ch iq arild i.  Ayni  p ay td a  M.  S.  G o rb a ch y o v   va  R ossiya  rahbari 
B.  Yelsin  o ‘rtasida  hokim iyat  uchun  kurash  kuchaydi.
SSSR ning yagona to talitar davlat sifatida saqlanib 
turishida  KPSS  ning  roli  beqiyos  katta  b o ig a n - 
ligiga  S S S R ning  70-yillik  tarixi  guvoh.  Biroq 
qayta  qurish  yillarida  KPSS  o b ro ‘si  borgan  sari  yo‘qolib  bordi.  Partiyada 
p o ra x o ilik   va  korrupsiya  kuchaydi.  D em okratik  kuchlar  h atto   SSSR  K on- 
stitutsiyasiga  yozib  q o ‘yilgan  K PSSning  rahbarlik  roli  haqidagi  qoidaning 
chiqarib  tashlanishiga  erishdilar  (1990-yilda).  Shunday  sharoitda  yangi  la- 
vozini  —  SSSR  Prezidenti  lavozimi  joriy  etildi.  1990-yilning  m art  oyida 
SSSR  Xalq  deputatlari  III  syezdi  M.  S.  G orbachyovni  SSSR  Prezidenti  etib 
sayladi.
M.  S.  G orbachyovning  m aqsadi  SSSR ni  qanday b o im a s in   saqlab  qolish 
edi.  C hunki  u  o ‘zi  boshlagan  islohot  SSSRni  qulatishi  m um kinligini  aslo 
xayoliga  keltirmagan  edi.  Endi  u yangi  ittifoq shartnom asi  im zolanishi  uchun 
bor  kuchi  bilan  harakat  qila  boshladi.
M.  S.  G orbachyov  1991 -yilning aprel oyidan boshlab 9-respublika  rahbari 
bilan  yangi  ittifoq  shartnom asi  xususida  to ‘g‘ridan  to ‘g ‘ri  m uzokara  o ik a z a  
b o sh lad i.  V a,  n ih o y at,  1991 -y iln in g   avgust  o yida  b a rc h a   to m o n la rn i 
qoniqtiruvchi  «Mustaqil  Respublikalar  Ittifoqi»  haqidagi  shartnom a  loyihasini 
ishlab  chiqishga  erishildi.
U nga  ko‘ra,  M arkaz  endilikda  boshqaruvchilik  m aqom ini  yo‘q o ta rv a   u 
asosan  m uvofiqlashtirish  vazifasi  bilan  sh u g iilla n a r  edi.  M arkaz  ixtiyoriga 
m udofaa,  m oliya,  ichki  ishlar,  qism an  soliq  va  ijtim oiy  siyosat  masalalari 
qoldirildi,  xolos.  Ayni  paytda  rus  tili  davlat  tili  m aqom ini  y o ‘qotib,  m illat- 
lararo  m uloqot  tiliga  aylanardi.
S h artn o m an i  imzolash  1991-yil  22-avgustga  belgilandi.  Biroq  real  hoki- 
m iyatni  q o id a n   chiqarishni  istam agan  kuchlar  18-avgustdan  19-avgustga 
o i a r  kechasi  davlat to ‘ntarishi  qilishga  urindilar.  U lar G K C H P  (Favqulodda
217

---

H olat  Davlat  Q o ‘mitasi) tuzdilar.  Q rim da dam  olayotgan  M.  S.  G orbachyov 
hokim iyatdan  chetlatildi.  G K C H P g a  SSSR   vitse-prezidenti  G .  Yanayev 
rahbarlik  qildi.  G K C H P   SSSR ning  b a ’zi  hududlarida  favqulodda  holat 
jo riy   etdi.  S SS R ning  1977-yilgi  K onstitutsiyasiga  zid  ravishda  tuzilgan 
davlat  organlari  bekor  qilinishi,  m uxolif partiyalar  faoliyati  to ‘xtatilganligi, 
m itinglar va  nam oyishlar  o ‘tkazish  m an  etilganligi,  om m aviy  axborot  vosi- 
talari  nazoratga  olinganligi  e ’lon  qilindi.
M oskva shahriga armiya qismlari  kiritildi.  Biroq  Moskva aholisi G K C H P - 
ni  q o ‘llab-quvvatlam adi.  A ksincha,  ular  G K C H P g a  qarshi  chiqqan  Rossiya 
P rezidenti  B.  Yelsin  tarafida  b o ‘ldilar.  B.  Yelsin  m oskvaliklarni  G K C H P - 
ga  qarshi  uyushtira  oldi.  A rm iyaning  asosiy  qismi  ham   G K C H P n i  q o lla b - 
q u v v atlam ad i.  G ‘arb   d av latlari  h am   G K C H P n i  ta n   o lm a d ila r.  Xalq 
m adadidan  m ahrum  b o ‘lgan  G K C H P  oxir-oqibatda  m agiub iyatga  uchradi. 
22-avgust  kuni  G K C H P n in g   barcha  rahbarlari  davlat  to ‘ntarishi  qilishga 
uringanlikda  ayblanib  hibsga  olindilar.
N o y ab ro y id a  B.  Yelsin  Rossiya  Federatsiyasi  hududida  KPSS  faoliyatini 
taqiqlash  haqida  farm on  chiqardi.  Shu  tariqa  KPSS  yagona  siyosiy  tashkilot 
sifatida  barham   topdi.  KPSS  M K  Bosh  sekretari  lavozim idan  voz  kechgan 
M.  S.  G orbachyov  SSSRni  saqlab  qolish  uchun  harakat  qila  boshladi.  Biroq 
u  hech  narsaga  erisha  olm adi.  1922-yilning  30  dekabrida  SSSR ni  tuzgan  3 
davlat  —  Rossiya  Federatsiyasi,  U kraina  va  Belorussiya  rahbarlari  1991- 
yilning  8-dekabr  kuni  SSSR  tarqatilganligini  e io n   qildilar  ham da  M ustaqil 
D avlatiar  H a m d o ‘stligi  (M D H )  tuzilganligi  haqidagi  bitim ni  im zoladilar.
Bu  bitim   tarixga  «Belovej  bitimi»  nom i  bilan  kirdi.  Shu  tariqa  SSSR 
p a rc h a la n ib   k e td i.  2 1 -d e k a b r  k u n i  y a n a   8  re sp u b lik a   (O z a rb a y jo n , 
A rm a n isto n ,  Q o z o g is to n ,  Q ir g iz is to n ,  0 ‘zb e k isto n ,  T u rk m a n is to n , 
T ojikiston  va  M oldova)  ham   bu  b itim n i  im zoladilar.  2 5 -d e k a b r  kuni 
M.  S.  G orbachyov  SSSR  Prezidenti  lavozim idan  iste’fo berdi.
SSSR dan  Rossiyaga  og‘ir  m eros  qoldi.  Bozor  iqtisodi  q on un larini  joriy 
etish  ju d a   m urakkab  y o id a n   bordi.  Rossiya  sobiq  sovet  respublikalari 
o ‘rtasida  va  xalqaro  m aydonda  o ‘z  m avqeyini  yo ‘qotm asligi  lozim   edi.  Bu 
oson  ish  em as  edi.
1992-yilda  narxlar  erkinlashtirila  boshlandi.  Yil  oxiriga  kelib  davlat 
ixtiyorida  faqat  budjetda  ishlovchilarning  ish  haqini  va  ular ishlab chiqargan 
m ahsulotlar narxini belgilash  qoldi.  Davlat eng asosiy korxonalardan  tashqari, 
barcha  korxonalarini  o ‘z  tasarrufidan  chiqara  boshladi.  Bu  korxonalar  u 
yerda  ishlovchilarning  aksionerlik  m ulkiga  aylandi.  U lar aksiyalarning  katta 
qism ini  boshqa  fuqarolarga  xususiylashtirish  chekiga  (vaucherga)  sotish 
hu q u q ig a  ega  ed ilar.  M a m la k a td a   24  m ing  k o rx o n a,  15  fo iz  fe rm er 
xususiylashdi.
D avlatda yetarli  m ablag‘ning yo ‘qligi  natijasida bir yilda  ishlab  chiqarish 
20  foizga  pasaydi.  Ijtimoiy t a ’m inot,  fan,  ta iim ,  so g iiq n i  saqlash  xodim lari 
qiyin  ahvolga  tushib  qoldi.
218

---

Aholi darom adi  2 baravar kamaydi.  B. Yelsin  1992-yil dekabrda Ye.  G aydar 
o ‘m iga  V.  C herno m irdinni  Bosh  vazir etib  tayinladi.
1993-yil  23-aprelda  um um xalq  referendum i  o ‘tkazildi  va  k o ‘pchilik 
B.  Yelsinni  q o ‘lladi.  Lekin  Oliy Sovet  raisi  R.  Xasbulatov  Prezidentga qarshi 
faoliyatni  davom   ettird i.  1993-yil  2 1 -se n ta b rd a  B.  Y elsin  O liy  Sovetni 
tarqatdi.  A m m o  X asbulatovchilar  b o ‘ysunm ay,  Oq  uyda  syezd  chaqirib, 
B.  Yelsin  ishdan olinganligini va A.  Rutskoy vitse-prezident etib saylanganini 
bildirishdi  va  qurolli  hujum ga  o ‘tdi.  B.  Yelsin  bunga  kuch  bilan javob  berdi 
va  4 -oktabrda  Oq  uy  o ‘qqa  tutildi,  oppozitsiya  taslim   b o ‘ldi.  P rezident 
Sovetlarni  tarqatib  yubordi.  1993-yil  12-dekabrdagi  U m um xalq  referendu- 
m ida  58  foiz  qatn ashchilar  yangi  Konstitutsiya  u chun   ovoz  berdilar.
Iqtisodiyotda o ‘tkazilgan tadbirlar natijasida  ishlab chiqarishning  70 foizi 
aksionerlar va xususiy kom paniyalar q o lig a  o ‘tdi.  Rossiyada  ko‘plab g‘oyalar, 
harakatlar yuzaga keldi.  G . Yavlinskiy, A.  C hubays, Ye.  G aydar va boshqalar 
o ‘z  takliflari  bilan  chiqdilar.  Lekin  ahvol  m urakkabligicha  qoldi.  Buni 
V.  C h em o m ird in   «iloji  b oricha  yaxshi  b o iis h in i  istadik,  am rno  ahvol  h ar 
doim gidek  davom   etaverdi»,  deb  tan  oldi.
O ppozitsiya  yerni  erkin  oldi-sotdi  qilishga  va  garovga  q o ‘yishga  xalaqit 
berardi.  U larning  deyarli  barchasi  eski  sovet  davri  rahbarlari  b o iib ,  yangi 
sharoitga,  bozor  iqtisodi  sharoitiga  ruhiy  va  am aliy  jih atd an   m oslashishga 
qiynaldilar.  Buning  ustiga  C hechenistondagi  harakat  Rossiya  uchun  ju d a 
qim m atga  tushdi.
1996-yilgi  saylovlarda  B.  Yelsin  qiyinchilik  bilan  g ‘alaba  qildi.  U  bo zor 
iqtisodiga o iis h n i  «yosh  islohotchilar»  (C hubays)  q o ii bilan jadallashtirishga 
h arak at  qildi.  Lekin  1998-yilda  bud jetn i  h ayotga  tatbiq   etish n in g   iloji 
b o im a d i.
B. 
Yelsin  C hern o m ird in  o in ig a   Bosh vazir etib S.  Kiriyenkoni  tayinladi. 
Lekin  ahvol  o ‘nglanm adi.  1998-yil  sentabrda  keksa  siyosatchi  Ye.  Prim akov 
Bosh vazir etib tayinlandi.  1999-yil  ishlab chiqarish biroz jo nlan sa-d a, yangi 
bozor iqtisodi tartiblari o ‘rnatilmadi.  1999-yil  m ay oyida Ye.  Primakov ishdan 
olinib,  dum aparast V.  Stepashin  hukum at b o sh lig i  qilib tayinlandi.  M oskva 
m eri  Yu.  Lujkov  «kapitalizm chasiga  ishlash,  am m o  sotsializm chasiga  taq - 
simlash»  shiori  bilan  chiqdi.
Shunday  o g i r   sharoitda  B.  Yelsin  hokim iyatga  m unosib  nom zod  izladi 
va  1999-yil  avgustida  V.  Putin  hukum at  b o sh lig i  qilib  tayinlandi.
Razvedka  m aktabini  o ia g a n ,  q a tiy a tli,  yangicha  fikrlovchi,  sotsializm  
m ansablarida  ishlam agan  aqlli  va  irodali  V.  P utin  tezda  o ‘zini  k o isa td i.  U 
ch echen  jangarilarini jilovlashda  oqilona  y o i   tutdi  va  katta  ob ro ‘  qozondi.
1999-yil  kuzida  m a’m uriyat  «Yedinstvo»  (B irlik)  harakatini  tashkil  etdi  va 
V.  Putinga  yordam   berdi.  1999-yil  dekabrda  D um aga  saylovlarda  Lujkov
—  Prim akov  bloki  va  kom m unistlar  zaiflashib  qoldi.
H okim iyat  ishonchli  q o ig a   o ig a n in i  tu sh u n g a n   B.  Yelsin  2000-yil 
boshida  m uddatidan oldin  iste’foga chiqdi.  M art oyidagi  Prezident saylovida 
V.  Putin  g‘olib  chiqdi.
219

---

Rossiyada  hukum at  alm ashuvlaridan 
c h a rc h a g a n   xalq  V.  P u tin n i  q o ‘llab - 
quvvatladi.  Putin  islohotlarni  kuchaytirdi. 
N o q o n u n iy   b o y lik   t o ‘p lag an   m o liy a 
m agnatlarining  payini  qirqdi.  U larning 
ko'pi  chet  elga  qochib  ketdi.  Bozor  iqti- 
sodi qonunlarini  mustahkam ladi.  Natijada
4 —5  yil  ichida  Rossiyada yillik  o ‘sish  7— 
8  foizga  ko‘tarildi.  U lug‘  rus  am bitsiya- 
v.  v. 
Putin. 
sidan  holi  bo ‘lgan  V.  Putin  M D H   m am -
lakatlari  bilan  m u n o sab atlarn i  xalqaro 
huquq doirasida  yaxshiladi.  Lekin  bu  barcha  m uam m olar hal  qilindi,  degani 
emas.  Rossiya  xalqaro  m aydonda o ‘z  mavqeyini  ancha  yo‘qotdi.
Rossiya  bilan  0 ‘zbekiston  o ‘rtasida d o ‘stona  m unosabatlar kundan-kunga 
rivojlanib  borm oqda.  2005-yil  iyun  oyida  Islom  Karimov  M oskvada  b o ‘ldi. 
Rossiya  bilan  0 ‘zbekiston  o ‘rtasidagi  savdo  2004-yilda  1  mlrd  641  mln 
dollardan oshdi.
Rossiya  Prezidenti V.  Putin va 0 ‘zbekiston  Prezidenti  I.  Karimov  Moskva 
va Toshkentda bir necha bor uchrashdilar.  0 ‘zaro  iqtisodiy aloqalarni yanada 
'  jadallashtirish  m asalalari  kelishib  olindi.  S huningdek,  Rossiya  Shanxay 
ham korlik  tashkilotida  qatnashib,  belgilangan  vazifalarni  amalga  oshirishda 
faol  ishtirok  etm oqda.