M am lakatning
siyosiy hayoti
urushi yillarida hokim iyat tepasida turgan Liberal p artiya yu q o rid a qayd
56
etilgan o m illar t a ’siri ostida tobora o ‘z m avqeyini y o ‘qotib b o rd i. Liberal
partiya rah bari, m am lakat bosh vaziri D. L loyd-Jorj (1863— 1945) o ‘z
p artiy a sin in g m avqeyini saqlab qolish n iy atid a 1918-yil d e k a b r oyida
p arlam en t saylovini o ‘tkazdi. Birinchi ja h o n urushida erishilgan g ‘alabaga
q o ‘shgan hissasi tufayli Liberal partiya h arbiylar orasida salm oqli m avqega
ega b o ‘ldi. L iberallar va K onservatorlar partiyasi saylovda birgalikda ish-
tiro k etdilar.
U lar saylovda m am lakatni iqtisodiy va siyosiy qayta qurish shiori bilan
ishtirok etdilar. Saylovchilarga yalpi ish o ‘rni, m eh n atn i adolatli taqdirlash,
arzon uy-joy, tinchlik, chuqur ijtimoiy islohotlarni o ‘tkazishni va’da qildilar.
Leyboristlar saylovchilarga ishlab chiqarish vositalariga jam oaviy egalik
qilishga im kon beruvchi yangi jam iyat qurishni, ishchilar h ukum ati tuzishni,
milliy transport, energiya m anbalari va banklarni egalaridan sotib olish
yo ‘li bilan m illiylashtirishni va’da qildilar.
S ay lo v d a L ib e r a l- K o n s e r v a to r la r ittifo q i g ‘a la b a q o z o n d i. U la r
parlam entdagi 707 o ‘rindan 477 tasiga ega b o ‘ldilar (undan 136 tasi Liberal
partiyaga tegishli edi). Leyboristlar 62 o ‘ringa ega b o ‘lgan b o ‘lsalarda, 1910-
yildagi saylovga nisbatan 5 baravar k o ‘p (2,5 m ln) ovoz oldilar. Shu tariqa
bu partiya borgan sari Liberal partiyani siyosiy kurash m aydonidan siqib
chiqara boradi.
L lo y d -Jo rj y an a b o sh v a z ir la v o z im in i e g a lla d i va 1 9 2 2 -y ilg ach a
h ukum atni boshqardi. Bu davr ichida koalitsion hukum at h am ichki, ham
tashqi siyosatda muvaffaqiyatsizliklarga uchradi. H ukum at saylovchilarga
bergan va’dasi ustidan chiqa olm adi. N atijada, birinchi navbatda ishchi-
larning kuchli zabastovka harakatlari boshlandi. 1919-yilda bu harakatda
2,5 m ln dan ortiq ishchilar qatnashdilar.
Ishchilar 40 soatlik ish haftasi joriy etilishini, ish haqi kam aytirilm asli-
gini talab etdilar. Ayniqsa, konchi ishchilar harakati to ‘lqini kuchli b o id i.
U lar ish haqini 30 foiz oshirishni, 6 soatlik ish kuni belgilanishini talab eta
boshladilar.
S hunday sharoitda hukum at ishchilar harakati to iq in in i yo‘qqa chiqarish
y o iin i tutdi. 1920-yil o k tab ro y id a m am lakat parlam enti hukum atga ishchilar
harakatini bostirish uchun favqulodda vakolatlar berdi. K onchilar talabini
qondirishni istam agan kon egalari 1921-yil 1-aprelda lokaut e i o n qildilar.
H u k u m at esa favqulodda ho lat e i o n qildi va k o ‘m ir konlariga arm iya
qism larini jo ‘natdi.
T e m ir y o i va tra n s p o rt ishchilari ularga b ird am lik ram zi sifatida
zabastovka boshladilar. B iroq h u k u m at ish ch ilar h arak atin i bostirishga
m uvaffaq b o id i.
Y uqorida qayd etilgandek, Lloyd-Jorj hukum ati tashqi siyosatda ham
q a to r m u vaffaqiyatsizliklarga u c h ra d i. M illiy -o z o d lik h a ra k a ti Buyuk
Britaniya m ustam lakachilik im periyasini larzaga sola boshladi. C hun on chi,
1919-yilda H indistonda m ustaqillik u chun kurash kuchaydi. 1919—1921-
57
yillarda M isrda m ustam lakachilikka qarshi q o ‘zg'olon b o iib o ‘tdi. 1919-
yilda Afg‘onistonda Buyuk Britaniyaga qarshi m ustaqillik urushi boshlandi.
Buyuk Britaniya hukm ron doiralari m ustam lakachi im periyani halokatdan
saqlab qolish uchun qator yon berishlarga m ajbur b o id i. X ususan, 1918-
yilda H indistonda mahalliy kadrlarga davlat ishlarini boshqarishda qatnashish
im konini beruvchi Konstitutsiyaviy islohotlar o ‘tkazildi. D om inionlarga Parij
tinchlik konferensiyasida mustaqil subyekt sifatida qatnashish huquqi berildi.
Afg‘onistonnin g m ustaqilligini tan olishga m ajbur b o iin d i. M isresa nom iga
b o isa -d a , mustaqil davlat deb tan olindi. Buyuk Britaniya hukum ati Irlandiya
m asalasida ju d a katta qiyinchiliklarga uchradi.
B uyuk B rita n iy a h u k m ro n d o ira la ri o ‘z la rin in g —« b o i i b ta s h la ,
hukm ronlik qil», degan a n ’anaviy shiorlariga bu safar ham sodiq qoldilar.
irlandiya m illiy-ozodlik harakatida b o iin is h yuz berdi. U ning o ‘ng qanoti
Buyuk Britaniya bilan m uzokaralarga kirishdi. 1921-yilda Buyuk Britaniya
— Irlandiya shartnom asi im zolandi. U nga k o ‘ra Irlandiya ikkiga b o iin d i.
Poytaxti Dublin shahri b o ig a n Janubiy Irlandiyaga dom inion huquqi berildi.
Shim oliy Irlandiya esa Buyuk Britaniya tarkibida qoldi. Shu vaqtdan boshlab
m am lakat rasm an «Buyuk Britaniya va Shim oliy Irlandiya q o ‘shm a qirol-
ligi» deb ataladigan b o id i.
B uyuk B ritan iy a h u k u m a tin in g S ovet R ossiyasiga q a rsh i k u ra sh i
m uvaffaqiyatsizyakunlandi. B uningustiga u 1921-yilning 16-m artida Rossiya
bilan savdo shartnom asini im zolashga m ajbur b o id i. Bu sh artn o m a am alda
Sovet Rossiyasining tan olinganligini ham anglatar edi.
B undan tashqari Buyuk B ritaniyaning G retsiya bilan birgalikda T urki-
yaga qarshi uyushtirgan agressiyasi m ag iu b iy atg a uchradi. V atan parvar
kuchlar Kam ol O taturk boshchiligida Turkiya mustaqilligini saqlab qoldilar.
T ashqi siyosatdagi bunday m uvaffaqiyatsizlik K onservatorlar partiyasini
qattiq larzaga soldi. Endi bu partiya koalitsion hukum at tarkibidan chiqishga
qaro r qildi. 1922-yil 19-oktabrda Lloyd-Jorj ham bosh vazir lavozim idan
iste’fo berishga m ajbur b o id i. Bosh vazir lavozim ini oldin konservatorlar
partiyasi rahbari b o ig a n B. Lou, birozdan so ‘ng esa S. Bolduin egalladi.
S. B olduin hukum atining asosiy vazifasi m am lakat iqtisodiyotini inqiroz-
dan olib chiqish edi. Shundagina jam iyatning asosiy ijtim oiy xastaligi —
ishsizlikka b arham berish va ayni paytda korxonalar t o i a quvvat bilan
ishlashini ta ’m inlash m um kin edi.
Shu m aqsadda hukum at iqtisodda proteksionizm usulini q o ila sh g a o ‘tdi.
Biroq bu k o ‘zlangan natijani berm adi. A ksincha, 1923-yil oxiriga kelib
Buyuk B ritaniya iqtisodiyoti boshi berk k o ‘chaga kirib qoldi. N atijada
m am lakatda norozilik uyg‘otdi. A na shu sharoitda, 1923-yili parlam entga
saylov o ik a z ild i. U nda garchand K onservatorlar partiyasi g ‘alaba qilgan
b o is a -d a , (258 o ‘rin), Leyboristlar partiyasi (191 o ‘rin) ham katta yutuqqa
erishdi. Bu partiya saylovchilarga ko‘m ir sanoatini m illiylashtirishga v a’da
bergan edi.
58
Do'stlaringiz bilan baham: |