E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

IEM – issiqlik elektr markazlarida
elektr va issiqlik energiyalari 
birgalikda ishlab chiqarish amalga oshiriladi. 
Bu turdagi elektr stansiyalari sanoat korxonalari va shaharlarni issiqlik 
hamda elektr energiyasi bilan markazlashgan usulda ta‘minlash uchun 
mo‗ljallangan. Ular ham KES lar kabi issiqlik stansiyalari bo‗lib, 
turbinalarda "ishlatilib bo‗lingan" bug‗ning issiqligidan sanoat ishlab 
chiqarishi ehtiyoji, shuningdek, isitish, havoni kondensionyerlash va 
issiqlik suv bilan ta‘minlash uchun foydalanilishi bilan KES lardan farq 
qiladi. 
Elektr 
va 
issiqlik 
energiyasi 
hosil 
qilishning 
bunday 
kombinatsiyalangan usulida, energiya bilan alohida ta‘minlashdagiga 
qaraganda, ya‘ni elektr energiyani KES da, issiqlikni esa mahalliy qozon 
qurilmalarida olishga qaraganda, yoqilg‗idan ancha tejaladi. Shuning 
uchun IEM issiqlik va elektr energiyasi ko‗p miqdorda iste‘mol 
qilinadigan tuman (shahar) larda keng tarqalgan. Umuman olganda 
mamlakatimizda hosil qilinayotgan elektr energiyasining 25% gacha qismi 
IEM larda olinadi. 
IEM larni esa iste‘molchilarga yaqin joylarga quriladi va tashib 
keltiriladigan yoqilg‗idan foydalaniladi. IEM larda elektr va issiqlik 
energiyasi ishlab chiqariladi. Ular nisbatan tejamli ishlaydi va foydali ish 
koeffitsientlari 60–70% ga etadi. 
Hozirgi gaz turbinali elektr stansiyalarning asosini quvvati 25–100 
MVt li gaz turbinalari tashkil etadi. Yonish kamyerasiga yoqilg‗i (gaz, 
dizel yoqilg‗isi) tashlanadi, shuningdek, u yerga kompressor orqali 
siqilgan havo haydaladi. Qizigan yonish mahsulotlari o‗z energiyasini gaz 
turbinasiga beradi va u kompress hamda sinxron generatorni aylantiradi. 
Shu sababli gaz turbinali qurilmalar yuqori manyovrlikka ega bo‗lib, 
energetika tizimlaridagi yuqori (pikovaya nagruzka) yuklamalarni qoplash 

---

58 
uchun yaraydi. Qizigan yonish mahsulotlari o‗z energiyasini gaz 
turbinasiga beradi va kompressor, hamda sinxron generatorni aylantiradi. 
Qurilma ishga tushiruvchi elektr motori yordamida 1–2 minut davomida 
ishga tushiriladi. 
Elektr energiyasini IEM larda ishlab chiqarish katta isroflar bilan 
bog‗liqdir. Shu bilan bir qatorda, sanoatning kimyo, to‗qimachilik, oziq–
ovqat, metallurgiya kabi sohalarida, issiqlik, texnologik maqsadlarda talab 
etiladi. Yashash uylarida kattagina miqdorda issiqlik suv talab etiladi. 
Mamlakatimizda yoqilg‗ining yarmidan ko‗prog‗i korxonalarning 
issiqlik ehtiyojlariga sarf qilinadi. Sanoatda issiqlikni iste‘mol qilish 
o‗lchami haqida tahminiy xulosani har qanday aniq korxona misolida 
ko‘rib chiqish mumkin. Masalan, avtomobil ishlab chiqarish qurilishi 
zavodida iste‘mol qilinuvchi issiqlik energiyasining ¾ qismi isitish, 
ventilyasiya hamda maishiy xizmatga; ¼ qismigina ishlab chiqarish 
maqsadlarida foydalaniladi. Kimyo sanoatining azot ishlab chiqarish 
kombinatida unga teskari holatni kuzatamiz. Bu yerda iste‘mol qilinuvchi 
issiqlik energiyasining tahminan ¼ qismini, ishlab chiqarish ehtiyojlari 
uchun esa ¾ sarf qilinadi. 
Issiqlik energiyasiga bo‗lgan ehtiyojni, kichik quvvatli qozon 
qurilmalarini qurish asosida qondirish, ko‗p hollarda maqsadga muvofiq 
emasdir. Bunday hollarda elektr va issiqlik energiyalarini ishlab 
chiqaruvchi issiqlik elektr stansiyalarini bug‗ qozonidan olinuvchi bug‗dan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu vazifani bajarish uchun xizmat 
qiluvchi elektr stansiyalar – issiqlik elektr markazlari deb yuritiladi.