E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

Energetika resursi deb – 
tabiiy yoki sun`iy faollashgan har qanday 
energiya manbaiga aytiladi. Tabiiy resurslarning tasniflaridan biri – bu 
turdagi resursning tugallanishi bo‘lib, unga muvofiq energetika resurslarini 
tugallanadigan va tugallanmaydiganlarga bo‘linadi (1.1-Rasm). O‘z 
navbatida, tugallanadiganlar tiklanuvchi va tiklanmaydigan bo‘lishi 
mumkin. Tiklanuvchilarga tabiat (yer, o‘simliklar, hayvonlar va h.k.) 
tomonidan tiklanadigan rusurslar kiradi, tiklanmaydiganlarga – tabiat 
tomonidan bir necha asrlar davomida to‘plangan lekin, yangi geologik 
sharoitlarda hosil bo‘lmaydigan resurslar (neft, ko‘mir va boshqa yer osti 
zaxiralari) kiradi. Tugallanmaydiganlariga quyosh, shamol, kosmik, 
iqlimiy va suv resurslari kiradi. 
Energiya resurslarining barcha turlaridan quyosh energiyasi muhim 
ahamiyatga ega. Energiya resurslarining barcha turlari quyosh energiyasini 
tabiiy o‘zgartirish natijasidir. Ko‘mir, neft, tabiiy gaz, torf, yonuvchi tog‘ 
jinslari va o‘tinlar – bu o‘simliklar tomonidan olingan va o‘zgartirilgan 
quyoshning nurli energiyasi zaxiralaridir. Surat sintezi (fotosintez) 
reaksiyasi jarayonida atrof-muhitning noorganik elementlaridan, ya`ni, suv 
(H
2
O) va karbonot angidrit gazi SO
2
lardan quyosh nuri ta`sirida 
o‘simliklarda asosiy elementi uglerod (S) bo‘lgan organik modda hosil 
bo‘ladi.
Suv energiyasi ham suvni bug‘lantiradigan va bug‘ni atmosferaning 
yuqori qatlamlariga ko‘taradigan quyosh energiyasi hisobiga hosil bo‘ladi. 
Shamol, quyosh tomonidan bizning sayyoramizni turli nuqtalarini turli 
harorat hisobiga isitish natijasida hosil bo‘ladi, ya‘ni issiq va sovuq havo 

---

36 
qatlamining siqilishi evaziga sodir bo‘ladi. Bundan tashqari quyoshning 
yer sathiga to‘g‘ri keladigan bevosita nurlantirishi, katta energiya 
imkoniyatiga egadir. 
Yuqorida aytib o‘tilganidek, organik yoqilg‘ining hosil bo‘lishi bir 
tomondan quyosh energiyasining tabiiy o‘zgarishi natijasida bo‘lsa, 
ikkinchi tomondan asrlar davomida barcha geologik formatsiyalarda 
o‘simlik va hayvonot olami qoldiqlariga mexanik, biologik va issiqlik 
ta`siri natijasida hosil bo‘luvchi tabiiy hodisadir. Bu yoqilg‘ilarning 
hammasi uglevod asosiga ega va energiya undan uglevod dioksidi (SO
2
) 
hosil bo‘lishi jarayonida ajralib chiqadi.