mahsulotlari nafaqat miqdor jihatdan ko‘paytirish, balki ular asosida yuqori sifatli
mahsulotlar tayyorlanashni taqazo qiladi.
Dizel yoqilg‘ilar (DYO) va mineral moylar (MM) uchun depressorli
qo‘ndirmani ishlab chiqishda asosiy komponent sifatida tavsiflari TU 38.401.1059-97
ga to‘g‘ri keladigan etilenning propilen bilan (EP) past molekulyar statik sopolimeri
tanlandi. EPni tanlash qo‘yidagi sabablar bilan shartlangan: birinchidan, EP- doimiy
iste’molchisiga ega bo‘lmagan, etilen-propilenli
kauchukni sanoat ishlab
chiqarilishida hosil bo‘ladigan, mamlakatda ishlab chiqariladigan arzon mahsulotdir.
Ikkinchidan, adabiyotlar ma’lumotlari taxlili shundan dalolat beradiki, ma’lum fizik-
kimyoviy xossalarga ega bo‘lgan etilenning propilen bilan sopolimerlari MMda
depressorli va qovushqoqli qo‘ndirmalar effektini namoyon qilishi mumkin.
Uchinchidan, tanlangan sopolimerning molekulyar massasi kichikligini (2000 -5000)
nazarda tutib faraz qilish mumkinki, u odatda MMda qo‘llaniladigan qo‘ndirmalar
paketi bilan yaxshi mos keladi va mustaxkam sistemani hosil qilib neft
mahsulotlarida
yaxshi
eriydi.
Avvalroq
aniqlangan
ediki,
EPni
modifikatsiyalanmagan holda DYO ga qo‘ndirma sifatida qo‘llash mumkin emas,
chunki u DYOda hatto kichik konsentratsiyalarda (0,025% mass.) DYOning
filtrlanuvchanlik koeffitsientini ancha oshiradi (me’yor 3 dan ko‘p bo‘lmaganda 10
dan ortiq bo‘lgan qiymatlargacha) [1].
EP sopolimeri DYO va MM ga qo‘ndirma sifatida dastlabki tekshirishlari shuni
ko‘rsatdiki, tarkibiga EP kiradigan yoqilg‘ili ham, moyli ham kompozitsiyalar hatto
xona haroratida 1,5-2 oy o‘tgandan keyin oson qatlamga ajraladi. Bu
kamchiliklarning DYO da yuqori depressorli samaradorligiga
qaramasdan ular
DYOning filtrlanuvchanlik koeffitsentini oshirish qobiliyatiga ega ekanligini hisobga
olib mazkur ishda EP asosida kompozitsion qo‘ndirma ishlab chiqildi, uning tarkibiga
qo‘ndirmaga SFM xossalarni bag‘ishlaydigan va unga termodinamik mustahkamlikni
ta’minlaydigan dispersiyalovchi agent ham, aromatik erituvchi ham kiradi [2].
Kompozitsiyani olishni optimal sharoitlarini aniqlash maqsadida qo‘ndirma
barqarorligining uni olish sharoiti (harorati, vaqti va komponentlarning o‘zaro
nisbati)ga bog‘liqligi tekshirishlari o‘tkazildi.
Qo‘ndirma barqarorligi bir yil davomida 0
0
S da saqlash jarayonida qatlamga
ajralish qobiliyati bo‘yicha vizual baholandi. Optimal sharoitlar deganda shunday
sharoitlar tushuniladiki, qaysikim ular xomashyo komponentlari va energiya
resurslarining minimal sarflarida DYO va MM da maksimal samaradorlikni namoyon
qiladigan barqaror kompozitsion qo‘ndirmani olishni ta’minlash. Tekshirishlar
davomida
shu narsa aniqlanganki, EP ning MM va DYO bilan mos keluvchanligini
yaxshilash va EP ning yoqilg‘ili va moyli sistemasi barqarorligini oshirish uchun 0
0
S
haroratda erituvchi sifatida 15-20% mass. miqdoridagi toluolni qo‘llash kerak (1-
jadval, 1-rasm) ekan.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
280
Surat-DYO uchun natijalar, maxraj-MM uchun, EP ning DYO da miqdori -
0,05% mass, MM da-2 % mass., kospozitsiyani saqlash harorati - 0
0
S *)+ -
qatlamlanish yo‘q, (-) -sistema qatlamlanadi.
1-rasm. Yoqilg‘i va moylar barqarorligining kompozitsion qo‘ndirma tarkibiga
bog‘liqligi
1-jadval
EP bilan yoqilg‘ili va moyli kompozitsiya barqarorligining sistemadagi toluol
miqdoriga bog‘liqligi
T/r
№
Toluol miqdori, %
mass
Barqaror yoqilg‘ilar/
moyli kompozitsiya
Qatlamlanish
vaqti, oylar
1
0
-/-
0,5/1
2
5
-/-
3/4
3
10
-/-
5/7
4
15
-/+
8/12
5
20
+/+
12/12
6
25
+/+
12/12
7
30
+/+
12/12
8
50
+/+
12/12
1-jadvalda keltirilgan natijalardan ko‘rinib turibdiki, 0,05% mass. EP ni
saqlagan DYO 0
0
S da saqlashdan keyin, yoqilg‘ili hamda moyli sistemaga erituvchi-
toluolni kiritish tekshirilayotgan neft mahsulotlarida EP
eruvchanligini oshiradi va
sistemalar barqarorligi ham oshadi. 12 oy davomida qatlamga ajralmaydigan EP bilan
yoqilg‘i kompozitsiyasini olish uchun unga kamda 20% mass toluol, moyiga esa -
15% mass toluolni kiritish zarur.
Qo‘ndirmali DYO ning sedimetatsion mustahkamligini oshirish uchun etakchi
firmalar depressorni n-parafinlarning dipergatorlari bilan birga qo‘llashni taklif
qilayotganini hisobga olib mazkur ishda ishlab chiqarilayotgan kompozitsion
qo‘ndirma samaradorligi va bu qo‘ndirmali
DYO va MM barqarorligining
kompozitsiya
tarkibida
dispersiyalovchi
qo‘shimcha miqdoriga bog‘likligi
tekshirildi[3]. Dispersiyalovchi qo‘shimcha sifatida qutbli suksinimid qo‘llanildi. (S-
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
281
5A qo‘ndirmasi-motor moylari uchun dispergator). 2-jadvalda keltirilgan natijalardan
ko‘rinib turibdiki, S-5Ani 5 % mass.dan 30 % mass.gacha konsentratsiyada EP va
toluolning saqlagan yoqilg‘i va moyli kompozitsiyaga kiritish ularning barqarorligini
buzmadi: yoqilg‘i kompozitsiyasi ham, moyli kompozitsiya ham bir yil davomida
qatlamga ajralmadi.
2-jadval
EP va toluol bilan yoqilg‘i va moyli kompozitsiyalar barqarorligining ularda S-5A
miqdoriga bog‘liqligi
T/r
№
Qo‘ndirmada S-5A
konsentratsiyasi, %
mass
kompozitsiya
barqarorligi
Qatlamlanish
vaqti, oylar
1
0
+/+
12
2
5
+/+
12
3
10
+/+
12
4
15
+/+
12
5
20
+/+
12
6
25
+/+
12
*) Surat-yoqilg‘i kompozitsiyasi uchun natijalar;
maxraj-moyli uchun DYO
uchun qo‘ndirmada toluol miqdori-20 % mass; MM uchun - 15% mass.
DYO da qo‘ndirma konsentratsiyasi-0,05 % mass. MMda - 2% mass.
DYO va qo‘ndirmali MMni saqlash harorati-0
0
S
Shunday qilib, 0
0
S saqlash sharoitida DYO va MMning kompozitsion qo‘ndirma
bilan barqarorligi saqlanishini ta’minlaydigan bu qo‘ndirmani olish uchun
qo‘yidagilar bo‘lishi zarur:
DYO uchun kompozitsiya 50 dan 75% mass.gacha EPni, 20% mass.toluolni va
5 dan 30% mass.gacha S-5Ani saqlashi kerak;
MM uchun kompozitsiyasi esa-55 dan 80 % mass.gacha EPni, 15% toluolni va 5
dan 30% mass.gacha S-5Ani saqlash kerak.
Ko‘rsatilgan tarkibli kompozitsiyalar komponentlarini 50-55
0
S haroratda
aralashtirish
yo‘li bilan tayyorlash mumkin. Kompozitsion qo‘ndirmani
tayyorlashning ko‘rsatilgan harorat intervali EP ning bu haroratlarda yuqori
qovushqoqli holatdan oquvchanga o‘tish qobiliyatidan kelib chiqib tanlangan
qo‘ndirmani tayyorlash vaqtini bir jinsli barqaror kompozitsiyani olishdan kelib
chiqib tanlandi. Qo‘ndirmaning
optimal tarkibini, shu jumladan unda S-5A
miqdorini, uning DYO va MMda samaradorligini baholashdan keyingina aniqlash
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: