E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 7.5. Tirik organizmga elektr tokining ta’siri 
 
Biologik to‟qimalarning qarshiligi unchalik katta bo‟lmagan obyektlardir. 
Jonivor va o‟simlik organizmlarining suyuqliklari elektrolitlarning eritmalaridir. 
Shuning uchun tirik organizmdan o‟zgarmas tok o‟tganda organizmda kimyoviy 
reaksiyalar va elektr zaryadlarining qayta taqsimlanishi ro‟y beradi, bu 
organizmda turli-tuman seskanishlarni vujudga keltiradi. Seskanish intensivligi 
va tokning boshqa fiziologik ta‟sirlarining intensivligi asosan tok kuchi bilan 
aniqlanadi. Amperning yuzdan bir ulushiga teng tok odam tanasini jarohatlaydi. 
Odam yoki hayvon tanasidan o‟tayotgan tok kuchi uning elektr qarshiligiga 
bog‟liq, bu qarshilikni asosan terining qarshiligi tashkil qiladi. Qishloq xo‟jalik 
hayvonlari ichida Otning tokka juda sezgir ekanligini aytib o‟tish zarur. Odam 
uchun zararsiz bo‟lgan tok, ko‟pincha Otni nobud qilishi mumkin. Sog‟lom 
terining solishtirma qarshiligi 10
3
. Sog‟lom teri quruq bo‟lsa, bir qo‟l 
uchlaridan ikkinchi qo‟l uchlarigacha bo‟lgan tananing qarshiligi 15000 Om ni 
tashkil qiladi. Tajribalarning ko‟rsatishicha, sitoplazma, tirik hujayra, ayrim 
to‟qimalarning o‟zgarmas tokka qarshiligi ancha kattadir. Turli to‟qimalar elektr 
o‟tkazuvchanligi bir-biridan ancha farq qiladi. Orqa miya suyuqligi, qon, limfa 
tokni yaxshi o‟tkazadi, muskullar, jigar, yurak, o‟pka muskullari esa yomon 
o‟tkazadi. Yog‟, suyak to‟qimalari va teri ulardan ham yomon o‟tkazadi. 
Hujayraning elektr xossalari ham ancha murakkabdir. Sitoplazmaning 
solishtirma qarshiligi 0,1 dan 300 
chegarasida yotadi. Hujayra 

---

240 
membranasi 1 sm
2
yuzining qarshiligi 10
3
–10
4
gacha bo‟ladi. Biologik 
tizimlaridan tok o‟tishiga hujayrada ro‟y beradigan qutblanish hodisalari ancha 
ta‟sir qiladi.
7.7-rasm. 
Hujayra elektr maydonida. M-membrana, Ya-yadro 
Elektr maydon ta‟sirida hujayra sirtida qarama-qarshi yo‟nalishda turli 
ishorali ionlar to‟planadi. Bu ionlar konsentrasiyasi ma‟lum bir miqdorga teng 
bo‟lgach, dielektrik qatlam «teshiladi», ya‟ni hujayra membranasi orqali tok o‟ta 
boshlaydi. Kuchsiz toklarda membrana umuman «teshilmaydi», chunki bunda 
hujayraning ikki uchida to‟planayotgan ionlar issiqlik harakati tufayli sochiladi. 
Demak, to‟qimalarning elektr toki tomonidan ta‟sirlanish bo‟sag‟asi mavjud 
bo‟lib, undan past tokda tirik organizm tok ta‟sirini sezmaydi. Elektr tokining 
ta‟siri sezilarli bo‟lishi uchun hujayra sirtida ma‟lum miqdorda zaryad 
to‟planishi shart, buning uchun ma‟lum bir vaqt kerak bo‟ladi. Bo‟sag‟a tokining 
vaqtga bog‟lanishi Veyss formulasi orqali ifodalanadi. 
b
t
a
J


(7.19) 
Tok kuchi kuchlanishiga proporsional bo‟lgani uchun Veyss formulasini 
quyidagicha yozish mumkin (7.5-rasm). 
B
t
A
U


(7.20)