E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 7.9 Magnit maydonining asosiy fizik xarakteristikalari 
 
Qadim zamonlardan temir birikmasi (FeO. Fe
2
O
3
) boshqa temir jismlarni 
tortishi ma‟lum bo‟lgan. Yerning ham magnit xossalari mavjudligi aniq bo‟lgan 
va o‟tkir uchga qo‟yilgan magnit sterjen o‟z-o‟zidan meridian bo‟ylab 
joylashishi aniqlangan. Kompas Xitoyda bundan 3000 yil ilgari kashf qilingan. 
Doimiy magnitlarni dastlab 1600 yilda Gilbert o‟rgangan. Ularning ikkita qutbi, 
ya‟ni, temir buyumlarni katta kuch bilan tortuvchi chekka sohalari va ular 

---

258 
orasida tortmaydigan neytral sohalari mavjuddir. Qutblarning biri doim 
shimolga, ikkinchisi esa doimo janubga qaragan bo‟ladi va shuning uchun 
shimoliy va janubiy qutblar deyiladi.
Turli ismli qutblar o‟zaro tortishadi, bir xillari esa itarishadi. Xuddi 
zaryadlangan jismlar elektr maydoni orqali ta‟sirlashgani kabi magnit jismlar 
ham bir-biri bilan magnit maydoni orqali ta‟sirlashadi. 
Faqat harakatlanayotgan elektr zaryadlarigina (va o‟zgarayotgan elektr 
maydonlarigina) magnit ta‟siriga egadir. Magnit maydon materiyaning maxsus 
turi bo‟lib, u orqali harakatlanayotgan zaryadlangan zarrachaga boshqa magnit 
momentga ega bo‟lgan jismlarning o‟zaro ta‟siri o‟rganiladi. Tabiatda magnit 
zarrachalari yo‟q. 
Magnitni qancha bo‟lakchalarga bo‟lsak ham alohida shimoliy qutb va 
alohida janubiy qutbga ega bo‟lgan magnitni olib bo‟lmaydi. XVIII asrda 
Daniyalik fizik Ersted chaqmoq nazariyasini o‟rgandi, chaqmoq ta‟sirida temir 
buyumlarning magnitlanishi va kompasning magnitsizlanishini aniqladi. Bu esa 
magnit va elektr hodisalar o‟zaro bogliq ekanligini ko‟rsatadi. Ersted metall 
o‟tkazgichdan tok oqayotganda uning atrofidagi magnit strelkasining yo‟nalishi 
o‟zgarishini tajriba orqali aniqladi. Keyinchalik fransuz fizigi Amper tokli ikki 
o‟tkazgichning o‟zaro magnit ta‟sirini aniqladi.
7.18-rasm. 
Doimiy magnitning qutblari ko’rinishi
. 
Magnit maydonni grafik usulda tasvirlash uchun magnit kuch chiziqlari 
degan tushuncha kiritiladi. 
Magnit maydon kuch chizig‟i deb uning ixtiyoriy nuqtasiga o‟tkazilgan 
urinma magnit maydonining shu nuqtasidagi shimoliy magnit qutbiga ta‟sir 
etuvchi kuch bilan bir xil yo‟nalgan xayoliy chiziqqa aytiladi. Magnit kuch 
chiziqlari doimo berk bo‟ladi. Tokli o‟tkazgich atrofida hosil bo‟ladigan magnit 
S 
S 
S 

---

259 
maydon yo‟nalishi burg‟u qoidasiga asosan aniqlanadi. Unga binoan agar burg‟u 
ilgarilanma harakat yo‟nalishi tok yo‟nalishi bilan mos kelsa, burg‟u dastasining 
harakat yo‟nalishi magnit maydon yo‟nalishini ko‟rsatadi.
7.19-rasm. 
Aylanma tok va doimiy magnitda magnit induksiya kuch 
chiziqlarining joylashuvi
. 
Demak, aylanma tok va doimiy magnit maydoni induksiya kuch chiziqlari 
joylashuvi bir xil. Shuning uchun 1820 yil Amper doimiy magnitning sababchisi 
aylanma toklar ekanligi haqidagi gipotezani ilgari surdi. Aylanma toklar esa 
elektronlarning o‟z o‟qi va yadro atrofida aylanishi natijasida hosil bo‟ladi. 
Magnit maydonni miqdoriy tomondan baholash uchun magnit induksiya vektori 
degan tushuncha kiritiladi. Bir jinsli magnit maydon induksiyasi birlik 
momentiga ta‟sir etuvchi maksimal magnit momentiga son jihatidan teng 
bo‟lgan fizik kattalikdir. 
m
P
M
B
max

(7.29) 
Mikrotoklar magnit maydonini magnit maydon kuchlanganligi ifodalaydi, 
B - esa ham makro, ham mikrotoklar magnit maydonini xarakterlaydi. U holda 
ular orasida quyidagi bog‟lanish mavjud.