E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

§ 7.11 Moddalarning magnit xossalari 
 
Tabiatdagi barcha moddalar o‟zlarining magnit xususiyatlariga ko‟ra uch 
guruhga bo‟linadi: diamagnit, paramagnit va ferromagnit moddalarga. Jismlar 
atom va molekulalardan tashkil topganligi uchun ularning magnit xususiyatini 
ham shu zarrachalarning magnit xususiyatlari belgilaydi. Klassik nuqtai 
nazardan qarasak elektron orbitasida 

tezlik bilan aylanadi. Bu aylanma tokka 
o‟xshash. Shuning uchun u orbital magnit momenti bilan xarakterlanadi: 
P
m
=ISn. Elektronning o‟z orbitasidagi aylanish chastotasi 

desak, u holda tok



e
I
yoki 
7.24-rasm. 
Magnit momentining yo’nalishini aniqlovchi chizma. 
r
e
I


2

(7.37) 
U holda orbital magnit momenti yoki elektronning orbita bo‟ylab harakat 
sharti quyidagicha ifodalanadi:
2
r
e
P
opб


(7.38) 
orb 
orb 

---

267 
Elektronning mexanik impuls momenti 
r
m
L
e
e




ga teng, bunda 
e
m
- 
elektron massasi, 
R


2

bu yerda 
e
L
- elektronning mexanik orbital momenti 
deyiladi. 
Elektron magnit momentining uning mexanik momentiga bo‟lgan nisbatiga
m
e
M
P
m
2


(7.39) 
magnitomexanik nisbat deyiladi. 
Elektron xususiy magnit momentga ham ega bo‟lib unga spin deyiladi. 
Spin magnitomexanik nisbat orbital magnito mexanik nisbatdan ikki marta katta 
bo‟ladi. P
m
va L
e
lar yo‟nalishi qarama-qarshidir. Shuning uchun
e
e
m
gL
L
m
e
p



2
(7.40) 
Bunda 
m
e
g
2


ga teng. 
Molekulaning 
magnit 
momenti 
atomlarning 
magnit 
momentlari 
yig‟indisiga teng. Magnit maydonda magnit momentlar oriyentirlanadi va jism 
magnitlanadi. Magnitlanish darajasi magnitlanish vektori j bilan xarakterlanadi. 
Ya‟ni, hajm birligidagi magnit momentlar yig‟indisi: 
j = 
V
P
m

(7.41) 
Klassik nazariyaga binoan paramagnit jismlarda noldan farqli magnit 
momentlar mavjud, lekin ular xaotik joylashgan. Shuning uchun magnitlanish 
vektori nolga teng ( j = o ).
Tashqi maydonga kiritilgan paramagnitdagi magnit momentlar magnit 
maydon bo‟ylab joylashadi. Ular uchun nisbiy magnit singdiruvchanlik 

> 1 
bo‟ladi. Paramagnit moddalarga kislorod, azot, alyuminiy, molibden, volfram, 
platina, ishqor va ishqoriy yer metallar va boshqalar kiradi.

---

268 
7.25-rasm
. Ferromagnitlarda domenlarning joylashuvi. 
Diamagnitlar uchun nisbiy magnit singdiruvchanlik 

< 1. Diamagnit 
moddalarga fosfor, oltingugurt, surma, uglerod, vismut, simob, oltin, kumush, 
mis, suv va boshqa birikmalar kiradi. 
Diamagnitlarda tashqi magnit maydoni ta‟sirida atom orbitasi bo‟ylab 
harakatlanayotgan elektronlar harakatida o‟zgarish paydo bo‟ladi. Natijada 
tashqi maydon yo‟nalishida joylashgan elektronlar magnit maydonlari 
kamayadi, tashqi maydonga qarama-qarshi bo‟lgan elektron magnit maydonlari 
oshadi. Natijada diamagnit moddalarda magnit maydoni kamayadi. 
Ferromagnitlarda nisbiy magnit singdiruvchanlik 

>>1. Ferromagnit 
moddalarga temir, nikel, kobalt, gadoliniy, marganes va xromning ba‟zi 
qotishmalari kiradi. 
Ferromagnit tabiati kvant nazariyasi asosida tushuntiriladi. 

---

269 
7.26-rasm. 
Ferromagnitlarda gisterezisni ko’rsatuvchi chizma.H-magnit 
kuchlanganligi, J-magnitlanish vektori, J
0
-qoldiq magnitlanish, 
H
c
-koersitiv kuch
To‟yinish holatigacha magnitlangan ferromagnitda maydon kuchlaganligi 
(H) ni kamaytira boshlasak, induksiya B ham kamayadi, biroq boshqa yo‟nalish 
orqali kamayadi. H=0 bo‟lganda ferromagnit to‟la magnitsizlanmaydi, ya‟ni 
qoldiq B
0
magnit induksiya aniqlanadi. U to‟la magnitsizlanishi uchun H=-H
k
ga teng kuchlanganlikli qarama-qarshi tashqi maydon hosil qilishi zarur. Bu 
kuchlanganlik koersitiv kuch deyiladi. 
Magnit induksiya o‟zgarishlarining magnitlovchi maydon kuchlanganligi 
o‟zgarishlaridan orqada qolish hodisasi magnit gisterezisi deb va 7.20-rasmdagi 
berk egri chiziq esa gisterezis sirtmog‟i deb ataladi. Gisterezis - (grekcha)
orqada qolish degan ma‟noni anglatadi.
Ferromagnitlarning yana bir muhim xususiyati bor; har bir ferromagnit 
uchun Kyuri nuqtasi deb ataluvchi aniq haroratda ular o‟zlarining magnit 
xossalarini yo‟qotadi. Masalan: temir uchun bu harorat -770 
0
C, nikel uchun - 
360 
0
C