E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

Z
U
I

(7.24) 
Bunda 
Z
– zanjirdagi to‟la qarshilik. Biologik tizimlarda umuman olganda 
induktivlik bo‟lmaydi, shu sababli to‟la qarshilik aktiv va sig‟im qarshilikdan 
iborat bo‟ladi. Agarda aktiv va sig‟im qarshiliklar ketma-ket ulangan bo‟lsa, u 
holda to‟la qarshilik quyidagi formula bilan aniqlanadi, ya‟ni
Z
= 
2
2
2
1
c
R


(7.25) 

---

253 
Bunda 


2

- o‟zgaruvchan tokning doiraviy chastotasi, 
с
R
с

1

- sig‟im 
qarshilik. Reaktiv qarshiligi, ya‟ni sig‟im va induktiv qarshiliklari, bo‟lgan 
zanjirlarda tok kuchi va kuchlanish o‟zaro 

fazasiga siljigan bo‟ladi. Masalan, 
aktiv va sig‟im qarshiliklar ketma-ket ulanganda ulardagi tok kuchlari orasida 
faza siljishi ulardagi kuchlanishlar tushuvi orqali aniqlanadi.
Rc
R
R
R
I
IR
U
Uc
tg
c
R
C
R


1




(7.26) 
Biologik tizimlar sig‟imi hujayra membranasi sig‟imi C
m
va hujayra 
qutblanishi sig‟imi C
q
orqali aniqlanadi va ular ketma-ket ulangan, deb olinadi. 
U holda natijaviy sig‟im
q
m
С
C
C
1
1
1


q
m
q
m
С
С
С
С
С


(7.27) 
C
q
– qutblanish sig‟imi elektr maydon ta‟sir etish vaqtiga bog‟liq. 
O‟zgaruvchan tok chastotasi kichik va uzoq vaqt ta‟sir qilganda qutblanish 
sig‟imi hatto statik sig‟imdan ham katta bo‟lishi mumkin. O‟zgaruvchan tok 
chastotasi qancha yuqori bo‟lsa qutblanish sig‟imi shuncha kam bo‟ladi va 
chastota 10 kGs statistik sig‟imdan bir necha karra kichik bo‟ladi, ya‟ni C
q
<< 
C
m
u holda (7.26) ga binoan 
к
C
C

deb olish mumkin.
Biologik tizim uchun ekvivalent sxema quyidagi rasmda keltirilgan 
7.17-rasm. 
Biologik tizim uchun ekvivalent chizma.
Bunda, R
q
-hujayra membranasida hosil bo‟ladigan qutblanishlar tufayli 
vujudga keladigan aktiv qarshilik. Qutblanish qarshiligi qutblanish sig‟im kabi 

---

254 
chastota va vaqtga bog‟liqdir. Qutblanish sig‟imi va qarshiligi bilan ketma-ket 
hujayra sitoplazmasining aktiv qarshiligi R
a
ulangandir. Tok hujayradan tashqari 
suyuqlik orqali ham o‟tadi, shu sababli hamma hujayra ichidagi qarshilik 
hujayradan tashqari qarshilik bilan shunt qilinadi, kichik chastotalarda 
qutblanish bilan bog‟liq effektlar xuddi o‟zgarmas tokdagi kabi kattadir. Shu 
sababli C
q
va R
q
lar ham kattadir, hujayralar oralig‟i katta bo‟lganda ular 
qarshiligi kichik bo‟lib, asosiy tok 
R
t
shunt qarshilik orqali o‟tadi. Agarda 
hujayralar oralig‟i kichik bo‟lsa, R
t
qarshilik oshadi va o‟lchanadigan qarshilik 
R
q
bilan aniqlanadi. R
q
ning membrananing o‟tkazuvchanligiga bog‟liqligidan 
kichik chastotalarda o‟lchanadigan qarshilik membrana kirituvchanligidan iborat 
bo‟ladi. Chastota oshishi bilan qutblanish effektlari kamayadi va demak C
q
ham 
kamayadi. Bir necha MGs chastotalarda membrananing qutblanishi amalda 
yo‟qoladi va R
q
, C
q
ni e‟tiborga olmasa ham bo‟ladi. U holda yuqori 
chastotalarda o‟lchangan qarshilik
Т
к
Т
к
R
R
R
R
Z



(7.28) 
Bundan biologik tizimlarning yuqori chastotalarda o‟lchangan qiymati 
ulardagi ionlar konsentratsiyasi o‟lchovi bo‟lishi mumkin. Chastota 1GGs va 
undan yuqori bo‟lganda qutblanish yana kamayadi va dielektrik 
kirituvchanlikning 
kamayishiga 
olib 
keladi. 
Shunday 
qilib, 
elektr 
o‟tkazuvchanlik ham hujayra membranasi xossalari bilan hamda hujayra va 
hujayra oralig‟idagi suyuqlik xossalari bilan bog‟liqdir.
Yuqorida aytilganidek, tirik organizm solishtirma qarshiligini o‟lchash 
murakkabdir. To‟qimalarda bo‟layotgan o‟zgarishlar haqida ma‟lumot olish 
uchun veterinariyada shamollashlarni tashxis qilishda ularning elektr 
o‟tkazuvchanligi o‟zgarishi kuzatiladi. Shamollashning boshlang‟ich davrida 
hujayra tuzilishida o‟zgarish sezilarli bo‟lmaydi va elektr qarshiligida ham 
o‟zgarish bo‟lmaydi.
Ammo, bu holda hujayra va to‟qimaning shishishi kuzatiladi va hujayralar 
oralig‟i kichrayadi. Bu esa aktiv qarshilikning oshuviga olib keladi. Yuqorida 

---

255 
aytilganidek, kichik chastotalarda to‟qima qarshiligining asosiy qismi hujayralar 
oralig‟i qarshiligidan iborat bo‟ladi. Shu sababli kichik chastotalarda qarshilikni 
o‟lchab shamollash boshlanganini aniqlash mumkin. Shamollashning keyingi 
oshishida hujayra kimyoviy tarkibi va tuzilishi o‟zgaradi, membrananing 
ionlarni o‟tkazuvchanligi oshadi. Bu esa elektr sig‟imning va hujayra 
qarshiligining kamayishiga va oqibatda umumiy qarshilikning kamayishiga olib 
keladi. Shunday qilib, past chastotalarda to‟qimalar elektr qarshiligining 
kamayishi shamollash jarayonining boshlanishidan darak beradi.
Tirik organizm to‟qimasining to‟la qarshiligi qon aylanishiga bog‟liqdir. 
Qon hujayra va tomirlar devoriga qaraganda kichik solishtirma qarshilikka ega. 
Shu sababli sistola paytida to‟qimalarning qon bilan to‟lishi to‟qima 
qarshiligining kamayishiga, diastola vaqtida oshishiga olib keladi.
To‟qimalar elektr qarshiligini periferik qon aylanish orqali o‟lchash usuliga 
reografiya deyiladi.
Bu usulda chastotasi 20 – 30 kGs li o‟zgaruvchan tok yordamida yurakning 
bir urish siklida to‟qimaning ma‟lum qismida to‟la qarshilik o‟lchanadi. Bu usul 
yordamida bosh miya tomirlari (reoensefalografiya), o‟pka (reapulmonografiya), 
ko‟z (reooftalmografiya) tekshiriladi.