E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

§ 7.6. Biopotensiallar va ularni o’lchash 
 
Tirik organizm turli qismlari orasida mavjud bo‟lgan potensiallar farqi 
biopotensiallar 
deyiladi. Biopotensiallar 
hayvon 
va 
o‟simliklarning 
hujayralarida, to‟qimalarida va organizmlarida paydo bo‟ladi. Ularning ba‟zilari 
doimiy mavjud, ayrimlari tashqi ta‟sirlar tufayli paydo bo‟ladi. 
Elektr impulslari nerv, muskul to‟qimalarining faoliyati vaqtida paydo 
bo‟ladi va tirik organizmlarda kechadigan fiziologik va patologik jarayonlarni 

---

243 
aks ettirishi mumkin. Bioelektrik hodisalarni o‟rganish 1771 yilda L.Galvani 
tajribalaridan boshlandi.1838 yilda Matteuchi muskulning tashqi sirti musbat, 
ichki sirti manfiy zaryadga ega ekanligini aniqladi. Tinch holatdagi muskulning 
tashqi va ichki sirtlari orasidagi potensiallari esa muskulning qisqarishi, bezlar 
sekretsiyasi, hujayralarning ta‟sirlanishi paytida hosil bo‟ladi. 
Biopotensiallar quyidagi turlarga bo‟linadi: 
1.
G‟alayonlanmagan holatda bo‟lgan hujayraning tashqi va ichki qismidagi 
potensiallar farqiga tinchlikdagi potensial deyiladi (7.7-rasm). 
2.
Hujayraga tashqi ta‟sir ko‟rsatilganda u g‟alayonlanadi. Bunda o‟lchangan 
potensiallar farqi harakat potensiali deb ataladi (7.8-rasm). 
Δφ Δφ
x x 
7.10-rasm. 
Tinchlikdagi potensialni 
7.11-rasm. 
Harakat
o’lchash.
 
 
potensialini 
o’lchash
.
1875 yilda rus fiziologi V.Ya.Danilevskiy birinchi bo‟lib bosh miyaning 
biopotensialarini aniqladi. Biopotensialarning hosil bo‟lishi ancha murakkab 
masala bo‟lib, hozirgacha uning to‟liq nazariyasi yaratilmagan. Hozirgi vaqtda 
1952 yilda Xodjkin, Xaksli, Katslar taklif qilgan nazariya ko‟p qo‟llaniladi. 
Shu nazariya bilan qisqacha tanishamiz. 
Biror to‟qimaning potensialini uning tarkibidagi hujayralar potensiallari 
yig‟indisi deb qarash mumkin. U holda hujayra tirik organizmning asosiy 
struktura elementigina emas, asosiy elektrik elementi hamdir. Hujayra va uni 
o‟rab olgan hujayradan tashqaridagi biologik muhitni, tashqi muhitdan yarim 

---

244 
o‟tkazgichli hujayra membranasi bilan ajralgan murakkab tizim deb qarash 
mumkin. Hujayra ochiq termodinamik tizim bo‟lib tashqi muhit bilan uzluksiz 
energiya, modda va informasiya almashinadi. Bu almashinuv membranalar 
orqali amalga oshiriladi. Membrana oddiy holda lipid qatlamidan iboratdir. 
Lipidlar qatoriga neytral yog‟lar, efirlar kiradi. Hujayrada lipidlar, oqsil 
qatlamlari bilan o‟rab olingan. Membrana lipid qatlamida diametri 0,7-0,8 nm li 
teshiklar mavjud bo‟lib, ular orqali suv va boshqa mayda molekulalar o‟tadi, 
katta molekulalar esa o‟ta olmaydi. Teshiklar, elektr zaryadiga ega bo‟lganligi 
uchun, hujayraga ma‟lum ishorali ionlar o‟tishiga imkon beradi va teskari 
ishorali ionlarning o‟tishiga halaqit beradi. Ayniqsa ko‟p valentli ionlar o‟tishi 
qiyin bo‟ladi, chunki ularning zaryadi katta bo‟lgani uchun gidrat qatlami bilan 
qoplanadi va effektiv diametri oshadi. Turli ionlar o‟tkazuvchanligi har xil 
bo‟lgani uchun membrananing turli tomonida ba‟zi bir ionlarning nosimmetrik 
tarqalishini biopotensiallar paydo bo‟lishining asosiy sababi deb qarash kerak. 
Biopotensiallar paydo bo‟lish mexanizmi bo‟yicha quyidagi turlari mavjud: 
1.
Diffuz potensial 


paydo bo‟lishi uchun (7.10-rasm) turli 
konsentrasiyali va anionlar , kationlar harakatchanligi turlicha 
bo‟lgan elektrolitlarning kontakti bo‟lishi kerak (



Cl
H
U
U
). 
Chegara sirti ikkala ion uchun bir xil o‟tkazuvchanlikka ega. H
+
va 
Cl ionlar o‟tishi kichik konsentrasiyalar tomoniga bo‟ladi. 
7.12 -rasm. 
Hujayrada biopotensial hosil bo’lish. 

---

245 
Vodorod ionlarining kattaroq harakatchanligi tufayli chegaradan o‟ng 
tomonda ularning kattaroq konsentratsiyasi paydo bo‟ladi, 


potensiallar 
farqi hosil bo‟ladi.
Cl
-