E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
 
§ 7.4. Suyuqliklarda elektr toki 
 
Elektr toki metallar yoki yarim o‟tkazgichlardan o‟tganda hech qanday 
kimyoviy o‟zgarishlar sodir bo‟lmaydi. Bunday moddalar birinchi tur 
o‟tkazgichlar deb ataladi. Elektr toki ayrim moddalardan o‟tganda kimyoviy 
o‟zgarishlar sodir bo‟ladi. Bunday moddalar ikkinchi tur o‟tkazgichlar yoki 
elektrolitlar deb yuritiladi. Elektrolitlarga tuz, ishqor yoki kislotalarning suvdagi 
va boshqa suyuqliklardagi eritmalari, ayrim organik birikmalar kiradi. Shuning 
uchun elektr tokini o‟tkazuvchi suyuqliklarni fizik xossasini o‟rganish 
biologiyada katta ahamiyatga egadir. Elektrolitlarda elektr toki tashuvchilar 
bo‟lib molekulalari eritilgan modda eritmalarida dissosiasiyalanadigan, ya‟ni 
parchalanadigan ionlar xizmat qiladi. Dissosiasiya natijasida hosil bo‟lgan ionlar 
eritmada erkin harakatlanadi, agarda turli ishorali ionlar yetarlicha kichik 
masofaga yaqinlashsa, qaytadan birlashib molekulaga aylanishi mumkin. 
Dissosiatsiyaga teskari bo‟lgan bu jarayon ionlarning rekombinatsiyasi deb 
ataladi. Eritmalardan tok o‟tganda bu ikki jarayon bir vaqtda sodir bo‟ladi. 

---

238 
Erigan modda molekulalarining qanday qismi dissosiasiyalangan holatda 
bo‟lishini ko‟rsatuvchi


dissosiasiyalanish koeffisiyentini xarakterlaydi. 
Agarda hajm birligida erkin modda molekulalarining soni n ga teng bo‟lsa, u 
holda 
n
n


/
ta molekula eritmada ion ko‟rinishda bo‟ladi yoki
n
n
)
1
(
//



ta 
molekula dissosiatsiyalangan molekula ko‟rinishida bo‟ladi. 
Elektrolitlar orqali tok o‟tishi elektrodlarda elektrolitlarning tarkibiy 
qismlari ajralishi bilan kuzatiladigan hodisaga elektroliz deyiladi. 
Elektroliz vaqtida
elektrodda ajralib chiqqan modda massasi eritmadan 
o‟tayotgan tok kuchiga va uning o‟tish vaqtiga proporsional bo‟lishligini 
Faradey tajriba natijasida 1836 yilda aniqladi va bu qonun elektrolizning
I-qonuni deyiladi. 
(7.16) 
k – moddaning tabiatiga bog‟liq bo‟lgan elektrokimyoviy ekvivalent 
deyiladi, m - ajralgan modda massasi. 
bo‟lsa, 
k=m
bo‟ladi, ya‟ni elektrokimyoviy ekvivalent deb 
eritmadan 
1Kl
zaryad o‟tganda ajralib chiqqan modda massasiga aytiladi. 
A/Z
– 
moddaning kimyoviy ekvivalenti, bu yerda A - atom og‟irligi. 
Z – berilgan moddaning valentligi, u holda
Z
A
F
K


1
(7.17) 
Elektrolizning II-qonuni quyidagicha ta‟riflanadi. Barcha moddalarning 
elektrokimyoviy 
ekvivalentlari 
uning 
kimyoviy 
ekvivalentiga to‟g‟ri 
proporsionaldir. 
(7.15) va (7.16) dan birlashgan formulani olamiz 
FZ
AIt
q
Z
A
F
m




1
(7.18) 
Z
A
m

bo‟lsa
F= q
bo‟ladi. 

---

239 
Faradey soni kattalik jihatidan shunday elektr zaryadiga tengki, bu elektr 
zaryadi eritma orqali o‟tganda elektrodda 1 kilogramm ekvivalent modda ajralib 
chiqadi. 
Tajriba yo‟li bilan
ekv
kg
Kl
F



7
10
652
.
9
teng ekanligi aniqlangan. 
Elektrolizdan sanoatda mis, alyuminiy olishda, nikellash, xromlashda, 
nusxa ko‟chirishda, galvanoplastikada foydalaniladi.