E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

m
d
F
A



(1.23) 
formula bilan aniqlanadi. Bunda F - muskul kuchi, d - muskulning ish baja-
rishga mos masofasi, m - oyoq massasi.
Agarda odam binoning to‟rtinchi qavatidan pastga tushib ketsa, halok 
bo‟lishi yoki majruh bo‟lishi mumkin. Lekin shu balandlikdan sichqon, suvarak 
yoki mayda hashoratlar tushib ketsa, ularga hech narsa bo‟lmasligi mumkin. 
Bunga sabab bu mayda jonivorlar yuzasining hajmiga nisbatan kichik 
bo‟lishidadir. Jism yoki havon havoda pastga tushishida havo qarshiligi uning 
tezligining oshishiga qarshilik ko‟rsatadi. Jismni pastga tortuvchi kuchga tortish 
kuchi deyiladi. U esa jism massasiga proporsionaldir. Havoning qarshilik kuchi, 
tezlik va og‟irlik kuchiga qarama-qarshi yo‟nalgandir. Jism tushishida uning 
tezligi bu ikki kuchlar tenglashguncha oshib boradi. Shu vaqtdan boshlab, jism 
o‟zgarmas tezlik bilan tusha boshlaydi. Erkin tushishning maksimal tezligi 
chegara tezlik deyiladi.
Yuzaning hajmga nisbati qanchalik katta bo‟lsa, chegara tezlik shunchalik 
kichik bo‟ladi. Odam uchun chegara tezlik 65 m/s, agar odam shar shaklida 
bo‟lganda edi, uning chegara tezligi 105 m/s bo‟lar edi. Hashoratlar va mayda 
jonivorlar uchun esa chegara tezlik bir necha m/s ga teng.
Shu sababli hashorat va mayda hayvonlar balandlikdan tushganda ko‟p 
jarohat olmaydi.

---

49 
Demak, chopuvchi tezligi uning o‟lchamiga bog‟liq emas. Bu hamma 
hayvonlar uchun ham o‟rinlidir. Odamlar yomon chopuvchilardir, chunki 
ularning harakatini oyoqlarida to‟plangan muskullar bajaradi. Odamning yarim 
massasi esa oyoqda. Shu sababli eng chopqir jonivorlar oyoqlari ingichka bo‟lib, 
asosiy muskullari gavdada joylashgan. Masalan, straus 23 m/s, bo‟ri va quyon 
18 m/s, odam 11 m/s chopish tezligiga ega. Katta mushuklarning oyoqlari 
baquvvat, shu sababli ular tez chopishga emas, balki sakrashga mo‟ljallangan. 
Ular o‟ljani sakrab ushlaydi. Arslon o‟zining o‟ljasini bir tashlanishda ushlay 
olmasa, u yugurmasdan yana kutadi. Quyidagi rasmda suyak va uning 
komponentalari uchun deformasiya va kuchlanish orasidagi bog‟lanish 
keltirilgan 
1.17 - rasm.
 Ba’zi moddalar uchun kuchlanish va deformasiya orasidagi 
bog’lanish. σ-mexanik kuchlanish, ε-nisbiy deformasiya 
 
Yung moduli og‟ish burchagi tangensi orqali aniqlanadi. Yumshoq biologik 
materiallar xuddi muskul to‟qimalari singari elastik xossaga ega. Yumshoq 
materiallar elastomerlarga kiradi, ular suyak materialidan quyidagilar bilan farq 
qiladi; 
-suyak materiali cho‟zilish va siqilish chizig‟i to‟g‟ri chiziqdan iborat 
bo‟lsa, elastomerniki egri chiziq. 


oqsil 
mineral 
suyak 

---

50 
-Yung moduli suyak materiali uchun taxminan 10
10
Pa va o‟zgarmas 
bo‟lsa, elastomerniki kuchlanishga qarab 10
5
– 10
6
Pa oralig‟ida o‟zgaradi, 
-suyak cho‟zilishi 1% atrofida bo‟lsa, elastilin 3 karragacha ham 
cho‟zilishi mumkin. 
Hamma biologik materiallar qayishqoq, elastik xossalarga ega, biroq 
elastiklik ayrim hollarda qayishqoqlikdan ustunroq bo‟ladi. Qayishqoqlik va 
elastik xossalarining bir-biriga nisbati bir tomondan materialning duch 
kelayotgan 
deformasiyalar 
oralig‟iga, 
ikkinchi 
tomondan 
mexanik 
kuchlanishning vaqtga qarab o‟zgarishiga bog‟liqdir. 
Ko‟pchilik biologik materiallar qayishqoq elastik xossalari anizotropiyaga, 
yani elastiklik modulining turli yunalishlar bo‟yicha har xil qiymatlarga ega 
ekanligi aniqlangan. Quyidagi rasmda (1.18-rasm) ho‟kiz son suyagining 
elastiklik modulining bo‟ylama o‟qiga nisbatan joylashish burchagiga 
bog‟liqligi ko‟rsatilgan. 
Quyidagi grafikning bunday ko‟rinishi suyak funksional tuzilishining 
murakkabligidan dalolat beradi. 
Biologik materiallarning cho‟zilish paytidagi holatini elastik deb qarash 
emas, qayishqoq elastik deb qarash zarur. Ho‟kiz va quyonning son suyagi 
uchun kuchlanish-deformasiya bog‟lanish chizig‟ida 
2
10
/
10
2
,
1
m
n

kuchlanishdan 
yuqoriroq kuchlanishlarda suyak elastik chegarasidan o‟tishi aniqlangan. Suyak
4
10
5




dan yuqoriroq chuzilishda qoldiq deformasiyalangan bo‟ladi. 
 



---

51 
1.18 - rasm.
Ho’kiz son suyagi elastiklik modulining bo’ylama o’qiga 
nisbatan joylashish burchagiga bog’liqligi: - suyakdagi o’lchamlar ,+ 
-
quruq 
suyakdagi o’lchamlar
. 
α-burchak, E-elastiklik moduli
Biologik mexanizmlarning harakatlanuvchi qismlari odatda uning 
harakatidagi qo‟zg‟aluvchi yoki qo‟zg‟almas qismlari bilan tutashtirilgan 
bo‟ladi. 
Skelet suyaklari va muskullar birlashmasidan iborat bo‟lgan bo‟g‟inlar, 
xayvonlar va odam tayanch- harakatlanish tizimini hosil qiladi. 
Umurtqalilar biostatikasining asosiy prinsipi katta cho‟zilishlarga bardosh 
bera oladigan muskul va paylar bilan katta siqilish va egilishga chidaydigan 
suyaklar birikishi mavjudligidir. (1.19-rasm) 
1.19 - rasm.
 Suyaklarning muskullar va paylar bilan turg’unligi amalga 
oshishi. 
Normal tik turgan odam tanasida suyak va muskullardan iborat bo‟g‟inlar 
juda turg‟unmas holatdagi tizimni hosil qiladi. Shunga qaramasdan butun 
tizimning muvozanatda saqlanishiga sabab, tanani ushlab turuvchi muskullar 
tizimining doimiy taranglanib turishi tufaylidir. 
Umurtqalilarning skelet muskullari uzunligi bir necha millimetrdan o‟nlab 
santimetrgacha va qalinligi odatda 0,05 - 0,1 mm bo‟lgan muskul to‟qimalaridan 
iborat. 

---

52 
To‟qimalar kundalang strukturalar bo‟lgan Z-plastinkalar bilan bir xil 
qismlar-sarkomerlarga bo‟lingan, ularning tinch holatdagi muskulda uzunliklari 
2,2 mkmni tashkil etadi. To‟qimalarning bo‟shashgan holatdan aktiv holatga 
o‟tish nerv impulsi ta‟sirida sarkoplazmatik retikulumdan Ca

2
ionlarining 
chiqishi tufayli ro‟y beradi. Aktivlashish tugagandan keyin Ca

2
konsentrasiyasi 
10
2
-10
3
marotaba kamayadi va 10
7

-10
8

molni tashkil etadi. Muskullar 
aktivlashishi tufayli qisqaradi yoki uzunligi o‟zgarmagan holda kuchlanish hosil 
qiladi (izometrik qisqarish). Aksincha izotopik qisqarishda muskullar doimiy 
kuchlanishda qisqarib, ish bajaradi. Muskullarning mexanik va energetik 
xossalari haqidagi ko‟pchilik ma`lumotlar A.Xill tomonidan 1930-1964 yillarda 
aniqlangan. Xill tenglamasiga ko‟ra muskullar qisqarish tezligi va hosil 
bo‟ladigan kuch orasidagi bog‟lanish giperbolik grafik bilan xarakterlanadi. 
(1.20 - rasm)
)
(
)
)(
(
max
a
F
b
a
F





(1.24) 
bunda 
max
F
-muskulning kuchlanishida hosil qiluvchi kuch, ya‟ni izometrik 
qisqartirishdagi kuch, 

-muskul qisqartirishning o‟rtacha tezligi
1.20 - rasm.
Qurbaqa biriktiruvchi muskuli qisqarish tezligi 

 bilan 
izotopik qisqarishdagi muskul kuchi F orasidagi bog’lanish.
 
Muskullarning maksimal kuchi 
F
max
sarkomerlar uzunligiga bog‟liq. Bu 
bog‟lanish 1.21-rasmda keltirilgan. Undan ko‟rinadiki, faqat sarkomer uzunligi 

F 

---

53 
2-3 mkm bo‟lgandagina muskul kuchi o‟zining maksimal qiymatiga erishadi. 
Kuchli uzayishda muskul qisqarish kuchi miozin va aktin iplari zonalari 
qoplanmasligi tufayli keskin kamayadi. 
1.21 - rasm.
 Muskul maksimal kuchining (F
мax
) sarkomer uzunligiga
(L) bog’lanishi. 
 
Muskullar 
strukturasi, 
energetikasi 
va 
biomexanikasi 
haqidagi 
ma‟lumotlarni tushuntirish uchun muskul modellari taklif etilgan. Faol holatdagi 
muskulning qovushoq elastik modelini A.Xill
taklif etgan. Ushbu modelda 
muskul ikki paralel elastik elementlardan iborat bo‟lib, ulardan biri qovushqoq 
dempfer bilan to‟ldirilgan (1.22-rasm, 1). Tinch holatdagi muskul faqat 
elastiklik xususiyatiga ega. 
1.22-rasm.
Muskulning mexanik modellari
.
1-Xill modeli, 2-Foygt modeli, 
3- Maksvell modeli 4-Foygt-Maksvell modeli
Keyinchalik muskulning qovushoq elastik xossalarini o‟rganish natijasida 
oldingi elastik elementlarga parallel bo‟lgan yana bir elastik element mavjudligi 
haqidagi xulosa chiqarildi. Bunday tizimni Foygt modeli va Maksvell modeli 
T
2 
T
1 
E
2