E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
 
 
 

---

326 
§ 8.8. Ko’rishning biofizik mohiyati 
Ko‟rish tizimiga tushgan yorug‟lik elektr impulsiga aylanadi va u ko‟rish 
nervlari orqali miyadagi markaziy nerv tizimiga beriladi. Fotoresseptorlar 
sezgirligi juda yuqori bo‟lib, unga tushgan kuchsiz yorug‟likni ham elektr 
impulsiga aylantirib beradi. Yorug‟lik ta‟sirida reseptor hujayralarida ma‟lum 
biokimyoviy reaksiyalarni hosil qildiradi va harakat potensiali yuzaga keladi.
Ko‟z nafaqat elektromagnit to‟lqinni qabul qiladi, balkim ularni farqlay 
oladi ham. Buyum tasvirini va rangini, qanday masofada joylashganini ham 
aniqlaydi. Tabiat bunga uzoq evolyusiya tufayli erishdi.
Ba‟zi umurtqali hayvonlar ham odam kabi ranglarni ajratadi. Masalan, 
otlar, qo‟ylar va cho‟chqalar faqat qizil va zangori ranglarni farqlaydi. Tunda ov 
qiluvchi hayvonlar, masalan, mushuklar, bo‟rilar rangni farqlamaydi. Hayvonlar 
ul`trabinafsha va infraqizil nurlarni farqlay olmaydi. Bunga sabab quyoshdan 
Yerga amalda 290 
nm 
dan kichik to‟lqinlar yetib kelmaydi. Shu sababli hayvon 
va odamlarda bu to‟lqin uzunlikni sezuvchi organlar rivojlanmagan. Lekin, 
bundan ancha katta to‟lqin uzunlikli ul`trabinafsha nurlarni ham ko‟z sezmaydi. 
Bunga sabab yuqori energiyali ul`trabinafsha nurlar ko‟zdagi yorug‟likka sezgir 
pigmentlarni buzishidadir.
Shu sababli gavhar va shishasimon suyuqlik nafaqat UB nurlarni balki 
to‟lqin uzunligi 400 
nm 
ga yaqin ba‟zi nurlarni ham kuchli yutadi. Agar bu 
nurlar energiyasi katta bo‟lsa to‟r pardani kuydiradi.
IQ nurlarni oladigan bo‟lsak, uni hayvonlar tanasining o‟zi ham chiqaradi. 
37
0
C da maksimal nurlanish 
10
9

mkm to‟lqin uzunlikka mos keladi. 1sm
2
hayvon tanasi 50 mVt quvvatli energiyani nurlaydi. Bu esa ko‟zga quyoshdan 
tushadigan energiyadan ancha kattadir.
Lekin ko‟z ko‟rish sohasidan boshqa to‟lqinlarni ham sezadi. Masalan, 
odam 300 
nm 
li ul`trabinafsha va 950 nm infraqizil nurlarni ham sezadi. Agarda 
ko‟z gavhari olib tashlansa, ko‟zning ul`trabinafsha nurlarga sezgirli ancha 
oshadi.

---

327 
Umurtqali hayvonlar uchun ko‟rish spektri odamlarning yaqin fotoreseptor 
hujayradan keladigan informasiyani bir bitga teng desak bir sekundda nerv tolasi 
orqali miyaga beriladigan impulslar axboroti 
8
10
3

bitga teng.
Taqqoslash uchun oladigan bo‟lsak, televizion kanal sekundiga 10
2
bit 
axborot beradi, bu esa 30 marta kamdir. Lekin bu taxminiy hisoblardir. Amalda 
bundan bir necha marta katta bo‟lishi mumkin. Ko‟z o‟ziga xos optik asbob 
bo‟lib, u optikada alohida o‟rin tutadi (8.17-rasm). Ko‟z kosasi uncha to‟g‟ri 
bo‟lmagan shar shaklida bo‟lib, katta odamlarda uning old – orqa o‟lchami 
o‟rtacha 24,3 mm vertikal o‟lchovi 23,4 mm va gorizontal o‟lchovi 23,6 mm. 
Muguz parda, ko‟zning eng kuchli sindiruvchi qismidir. 
Ko‟z gavhari ikki tomonlama diametri 8-10 mm bo‟lgan qavariq linzadir, 
oldingi egrilik radiusi 10 mm, orqasining egrilik radiusi 6 mm, uning sindirish 
ko‟rsatkichi 1,4 dan kattaroq. To‟r parda bir necha qatlamdan iborat bo‟lib, 
qatlamlarning qalinligi va yorug‟likka sezgirligi turlicha. Unda yorug‟likni 
sezuvchi ho‟jayralar mavjud. Ularning cho‟zinchoq uchlariga tayoqchalar, 
konussimon uchlariga kolbachalar deyiladi. 
8.23-rasm. 
Ko’zning tuzilishi: 1-tashqi oqsil qobiq (sklera), 2-muguz 
parda, 3-koniyunktiv, 4-qon tomirli qobiq, 5-rangdor parda, 6-qorachiq,
7- ko’z gavhari, 8-ko’zning oldingi kamerasi, 9-shishasimon modda,