E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 8.7. Yorug’likning kvant tabiati 
Elektromagnit nurlanish elektr zaryadlarining xususan, moddaning atomlari 
va molekulalari tarkibiga kiruvchi zaryadlarning tebranishi sababli paydo 
bo‟ladi. Masalan, molekulalar va atomlarning tebranma va aylanma harakati-
infraqizil nurlanishni, atomda elektronlarning muayyan ko‟chishlari-
ko‟rinadigan va infraqizil nurlanishni, erkin elektronlarning tormozlanishi esa 
rentgen nurlanishni vujudga keltiradi. 
Tabiatda elektromagnit nurlanishning eng keng tarqalgan turi issiqlik 
nurlanishidir. Bu nurlanish moddaning atomlari va molekulalarining issiqlik 
harakati energiyasi hisobiga, ya‟ni modda ichki energiyasi hisobiga bajariladi va 
shuning uchun nurlanayotgan jismning sovushiga olib keladi. Issiqlikdan 
nurlanish absolyut noldan boshqa har qanday haroratda bo‟ladi va tutash 
spektrga ega. Har qanday jism nur chiqarish bilan birga nur ham yutadi. Shu 
sababli issiqlik muvozanati o‟rinlidir. 

---

319 
Jismning nur chiqarish qobiliyati Re deb (uni ba‟zan energetik yorqinlik 
ham deb ataladi), jism birlik sirtining 1 sekda chiqaradigan energiya kattaligiga 
aytiladi. O‟lchov birligi.






s
m
J
2
Har qanday haroratda o‟ziga tushgan nurni to‟la yutuvchi jismlarga 
absolyut qora jism deyiladi. 
Stefan–Bolsman
qonuniga binoan absolyut qora jismning energetik 
yorqinligi absolyut qora jism haroratining to‟rtinchi darajasiga proporsionaldir. 
R
e
= 

T
4
(8.38) 
Bunda 

= 
8
10
67
,
5


4
2
K
m
Vt
- Stefan – Bolsman doimiysi. 
Vinning siljish qonuniga binoan to‟lqin uzunligining haroratga bog‟liqligi 
quyidagi formuladan aniqlanadi. 
Т
в
мах


(8.39) 
8.18-rasm. 
Issiqlik nurlanishining to’lqin uzunligiga bog’lanish grafigi.λ- 
to’lqin uzunligi



Е
- yorituvchanlikning spektral zichligi 
ya‟ni harorat oshsa, to‟lqin uzunlik 

kamayadi. Bu yerda 
в
– Vin doimiysi.
К
m
в




12
10
28979
,
0

---

320 
Vin qonuniga asosan birinchi marta quyosh harorati aniqlangan. Quyosh 
nurlanishi maksimum energiyasi 

= 0,47 mkm to‟lqin uzunligi mos keladi, u 
holda quyosh harorati 
K
6160
10
47
,
0
10
2898
,
0
6
2







Yer yuzasida asosiy issiqlik nurlanishi va ko‟rinadigan nurlar manbai 
quyosh hisoblanadi. Yer sirtida quyosh nurlanishi intensivligi 1382 Vt/m
2
, 
bunga quyosh doimiysi deyiladi. Yer shari quyoshdan bir yilda 
24
10
84
,
3

J 
energiya oladi. Bu esa insoniyatning boshqa manbalaridan oladigan 
energiyasidan ancha ko‟pdir. ( BMT ning xabarlariga ko‟ra 1975 yil barcha tur 
ishlab chiqilgan energiyalar miqdori 
20
10
1
,
2

J ga teng).
Quyosh nurlanishi maksimumi 470 
nm 
ga to‟g‟ri keladi, ammo Yerda 
quyosh nurini tanlab yutilishi, bu maksimumni 555 
nm 
ga siljitadi. Ko‟z ham 
shu to‟lqin uzunlikni yaxshi sezadi. 
Yer atmosferasi yuqori chegarasida quyosh nurlanishining intensivligi
2
4
10
4
,
8