E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

b) 
v) 

---

298 
8.7-rasm. 
Tabiiy (a) ,qisman qutblangan (b) va t
o‟
la qutblangan (v) 
nurlar.
min
min







мах
мах
P
(8.28) 
Imax va Imin lar E elektr maydon kuchlanganlik vektorining o‟zaro 
perpendikulyar tekisliklardagi intensivligi. 
8.8-rasm. 
Yorug’likning qutblanishi. 
Tabiiy nurni qutblantiruvchi asboblarga polyarizatorlar (qutblantirgichlar) 
deyiladi. Tabiiy kristallardan turmalin kristali shunday xususiyatga ega. 
Kristallning 00` optik o‟qiga parallel kesilgan 1 turmalin plastinkasi orqali 
o‟tgan tabiiy nur qutblanadi. Unga perpendikulyar qo‟yilgan ikkinchi turmalin 
plastinkasi bu nurni o‟tkazmaydi, har bir kristallda shunday bir yo‟nalish 
bo‟ladiki, bu yo‟nalishga nisbatan kristall panjaraning atomlari (yoki ionlari) 
simmetrik joylashadi, bu yo‟nalish kristallning optik o‟qi deyiladi. 
Polyarizatordan tabiiy nurning yarim intensivligi o‟tadi. Polyarizator buralsa, 
qutblanish tekisligi buraladi, lekin intensivlik o‟zgarmaydi. Agar tekis 
qutblangan E
o
amplitudali nur analizatorga tushsa, undan E=E
o
cos

qismi 
o‟tadi.

- bu polyarizator asosiy o‟qi bilan analizator orasidagi burchak. 
Intensivlik kuchlanganlik amplitudasi kvadratiga proporsional I ~ E
2 
bo‟lgani uchun quyidagi munosabat o‟rinli bo‟ladi. 
Tabiiy
yorug‟lik 
Qutblangan 
yorug‟lik 

---

299 
I = I
o
cos
2

(8.29) 
(8.28) formula Malyus qonunini ifodalaydi. 
Ikki dielektrik chegarasidan qaytuvchi tabiiy nur qisman qutblanadi. 
Qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikulyar tebranishlar ko‟p bo‟lsa, 
singan nurda tushish tekisligiga parallel nurlar ko‟p bo‟ladi(8.6-rasm). 
8.9-rasm. 
Yorug’likning qaytish va sinishida qutblanishi: nuqtalar 
chizmaga tik tebranishlar, chiziqlar chizma tekisligidagi tebranishlar 
Agar tushish burchagi i quyidagi shartni qanoatlantirsa, u holda qaytgan 
nur to‟la qutblanadi. 
tg i
b
= n (8.30) 
(8.30) formula Bryuster qonunini ifodalaydi. 
Bu yerda; i
b
– Bryuster burchagi, 
n 
– muhitning nisbiy sindirish ko‟rsatkichi. 
Ba‟zi kristallarda ikkilanib sinish xususiyati namoyon bo‟ladi 
(8.10-rasm). Bunda
8.10-rasm. 
Yorug’likning ikkilanib sinish hodisasi. e – odatdagimas nurlar, 0– 
odatdagi nurlar, 0 – uchun sinish qonuni o’rinli e – uchun sinish qonuni 
bajarilmaydi. 

---

300 
o
va 
e
nurlarning tarqalishi bir xil bo‟lgan o‟qlarga kristalning optik o‟qi 
deyiladi. Bunday o‟q bitta bo‟lsa, bir o‟qli kristall deyiladi. Ularga CaCO
3
, 
kvars, turmalin va boshqalar kiradi. Optik o‟q va tushuvchi nur orqali o‟tuvchi 
tekislikka asosiy tekislik deyiladi. 
O nurning tebranishi asosiy o‟qqa perpendikulyar bo‟lsa, 
e
nurning 
tebranishi shu tekislikda yotadi. Odatdagi va odatdagimas nurlar tezligi
0
0
n
C
V

–kristall optik o‟qi bo‟ylab ikkalasi ham bir xil bo‟ladi.
Musbat kristall Manfiy kristall 
8.11-rasm. 
Musbat va manfiy kristallar. n
o
 – oddiy nur uchun sindirish 
ko’rsatkichi. 
Island shpati uchun n
o
= 1,6504 n
e 
= 1,4864. 
Ikkilanib sindiruvchi kritstallarda