E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
 
 
 

---

293 
§ 8.4. Yorug’likning moddalar bilan o’zaro ta’siri 
Yorug‟likning yutilishi deb uning biror muhitga tushganda energiyaning bir 
qismini issiqlik va boshqa tur energiyalarga aylanishiga aytiladi. Yutilish 
natijasida intensivlik kamayadi. 
Yorug‟lik intensivligi deb nurga perpendikulyar 1m
2
yuzadan 1s vaqt 
davomida olib o‟tilgan energiya miqdoriga aytiladi. Biror shaffof moddadan 

- 
qalinlikdagi qatlam ajratamiz. Yorug‟likning bu qatlamdan o‟tishi tufayli 
intensivligining o‟zgarishi 
8.5-rasm
. Yorug’likning yutilish qonunini chiqarish uchun chizma. 
 
I=I
o
e
-
x

(8.19) 
(8.19-formula) Buger qonuni bilan ifodalanadi. Bunda 
о

va 

- tushayotgan 
va qalinligi x bo‟lgan moddadan chiqayotgan yorug‟lik intensivligi 

- yutilish 
koeffisenti bo‟lib, yorug‟lik to‟lqin uzunligi modda kimyoviy tarkibiga va 
modda holatiga bog‟liq bo‟lib, intensivlikka bog‟liq bo‟lmaydi. 

1

x
qatlamda intensivlik e–marta kamayadi, normal sharoitda havo 
uchun 

10
-3
m
-1
, shisha uchun 1m
-1
, metallar uchun 10
6
m
-1 
. 
Har qanday modda yorug‟likni tanlab yutish xususiyatiga ega. Masalan, 
suv va suv bug‟i infraqizil nurlarni kuchli yutadi. Odatdagi shisha ko‟rinadigan 

---

294 
nurlarni yaxshi o‟tkazadi, infraqizil nurlarni ancha zaiflashtiradi, ul`trabinafsha 
nurlarni deyarli butunlay yutadi. Tirik o‟simliklarning barglari ko‟rinuvchi 
spektrning yashil (0,52 < 

< 0,6 mk) va to‟q qizil (

> 0,7 mm) sohalaridan 
tashqari butun sohani kuchli yutadi. Bunday yutishga barglardagi pigment, 
xlorofill sabab bo‟ladi. 
Yorug‟likning yutilishi, uning molekulalar bilan o‟zaro ta‟siri tufayli sodir 
bo‟lgani uchun yorug‟likning yutilish qonunini molekulaning ba‟zi bir 
xarakteristikalari bilan bog‟lash mumkin. 
n
– molekula konsentrasiyasi, 

- 
molekula yutilishining effektiv kesimi. 
U holda I = I
o
e
-
nx

(8.20) 
yoki 
I = I
o
e
x


(8.21)
(8.20), (8.21) formulalar Buger – Lambert –Beyer qonunini ifodalaydi. 
А
N
n
C

- molyar konsentratsiya,

= 
C

– yutilishining tabiiy 
molyar ko‟rsatkichi.
cx
o
e
I
I



(8.22) 

– yutilishning molyar ko‟rsatkichi
o
I
 
I


(8.23) 
Shaffof moddalari yorug‟likni o‟tkazish koeffitsiyenti (8.23) formula bilan 
ifodalanadi.
D=lg
I
I
0
= 
Cx

3
,
2
1
(8.24) 
O‟tkazish koeffisiyentining teskari qiymatining o‟nli logarifmiga 
eritmaning optik zichligi deyiladi. 

---

295 
Buger – Lambert – Beyer qonuniga asosan bo`yalgan eritmalarda modda 
konsentratsiyasini aniqlashning bir qator fotometrik usullari mavjud. 
Modda orqali yorug‟lik oqimi o‟tganda bir qism modda atomlari tomonidan 
ushlanib qolinadi va yorug‟lik oqimi intensivligi kamayadi. Fotonni ushlab 
qolish fotoeffekt vaqtida yoki elektronlarning atomdagi yuqoriroq energetik 
holatlarga o‟tishida yuz berishi mumkin.
Fotokimyoviy reaksiya deb, yorug‟lik ta‟sirida bo‟ladigan reaksiyalarga 
aytiladi. Bu holda foton ta‟sirida molekula uyg‟onadi yoki ionlashadi. Har 
qanday reaksiyadagi kabi fotokimyoviy reaksiya vaqtida ham fotonlar tashqi 
elektron qobiqlardagi elektronlar bilan ta‟sirlashadi. Yutilgan energiya miqdori 
nurlanish tezligiga to‟g‟ri proporsional bo‟ladi. Bu fotokimyoviy reaksiyaning 
asosini tashkil qiladi va Bunzen – Rasko qonuni deyiladi: 
2
2
1
1
tr
ф
t
ф



(8.25) 
Fotokimyoviy reaksiya darajasini ko‟rsatuvchi kattalik reaksiyaning kvant 
chiqishi deyiladi, ya‟ni 
yu
N
N


yu
N
- yutilgan fotonlar soni, 
N
- barcha 
tushayotgan fotonlar soni.
Agarda har bir yutilgan foton reaksiyaga kirishsa u holda kvant chiqish 
100% bo‟ladi. Odatda, bu bir necha foizdan oshmaydi. Masalan, fermentlarni 
aktivasiya qilish reaksiyasi uchun 0,1 – 0,01% ga teng.
Birlamchi va ikkilamchi fotokimyoviy reaksiyalarni farqlash muhim 
ahamiyatga ega. Eynshteyn ko‟rsatishicha har bir molekula bitta fotonni yutadi 
va demak birlamchi reaksiyadagi molekulalar soni fotonlar soniga 
proporsionaldir.
Aminokislota, oqsil, nuklein kislotalarni katta dozadagi ul`trabinafsha 
nurlar bilan nurlantirsa fotoemirilish yuz beradi. Natijada, kimyoviy 
bog‟lanishlar uzilib radikallar, ionlar va neytral atomlar hosil bo‟ladi. Bu tur 
reaksiyaga Yerda bo‟ladigan kislorod – ozon reaksiyasi kiradi.

---

296 
Quyoshdan kelayotgan ul`trabinafsha nurlar ta‟sirida stratosferada kislorod 
molekulalarining dissosiatsiyasi kuzatiladi 
O
h
O
2
2



. Hosil bo‟lgan aktiv 
kislorod atomlari kislorod molekulalari bilan birlashib ozon hosil qiladi. 
3
2
O
O
O


. Ozonning parchalanishi ham fotokimyoviy reaksiya tufayli ro‟y 
bo‟ladi.
O
O
h
O



2
3

Bu ikki reaksiya natijasida 25 km yuqorida qalinligi 2 – 3 
km.li ozon qatlami hosil bo‟ladi. Undan yuqori qatlamlarda kislorodning 
kamligi natijasida kam miqdorda ozon hosil bo‟ladi.
Undan past qatlamlarda ul`trabinafsha nurlarning kam kelishi tufayli 
reaksiyalar amalga oshmay qoladi. Quyoshdan kelayotgan ul`trabinafsha 
nurlarning to‟lqin uzunligi 290 nm.dan kamini stratosfera ozon qatlami 
to‟laligicha yutib oladi. Agar bu to‟lqin uzunlikli nurlar Yerga yetib kelganda 
edi, barcha tirik jonzot halok bo‟lar edi. Ozon infraqizil sohadagi 10 mkm 
to‟lqin uzunlikli nurlarni yutuvchi qatlamga ham egadir. Aynan shu to‟lqin 
uzunlik Yerdagi issiqlik nurlanishga mos keladi. Demak, ozon 20% issiqlik 
nurlanishni ushlab turadi va issiqlik ekrani bo‟lib xizmat qiladi. Natijada Yerdan 
issiqlikning koinotga tarqalishiga to‟sqinlik qiladi. Afsuski, keyingi yillarda 
aviatsiyadan foydalanish va sanoat chiqindilari ta‟sirida ozon qatlami qisman 
yemirilib bormoqda. Arktika ustida kengligi 5 mln. km
2
li “Ozon tirqishi” hosil 
bo‟lgan. Bu “tirqish” ning keyingi oshuvi yerda turli kasalliklarning kelib 
chiqishiga sabab bo‟ladi va uning ekologik ta‟sirini baholash qiyindir.
Yorug‟likning sochilishi ham ko‟rsatkichli qonunga bo‟ysunadi: 
I = I
o
e
-ml
(8.26) 
m – sochilish ko‟rsatkichi. 
Reley qonuniga binoan sochilgan nur intensivligi to‟lqin uzunligi to‟rtinchi 
darajasiga teskari proporsionaldir: 
I ~ 
4
1

(8.27) 

---

297 
Osmonning ko‟k rangi ham yorug‟likning atmosfera zarrachalaridan 
sochilishi sabab bo‟ladi. Quyoshning botishidagi qizil rangi, ko‟k va binafsha 
nurlarning qiya tushganda biosfera qatlamlari ichida ancha chuqurroq masofaga 
sochilishi natijasida oq yorug‟lik spektrining o‟zgarishidir. Infraqizil nurlar 
yanada kamroq sochiladi. 
Maksvell nazariyasiga binoan elektromagnit to‟lqinlar ko‟ndalang, ya‟ni 
elektr va magnit maydon kuchlanganliklari E va H tebranishlari to‟lqin tarqalish 
yo‟nalishiga perpendikulyardir. Qutblanish qonunlarini tushuntirish uchun 
bulardan bittasini, odatda elektr maydon kuchlanganlik
E
vektorining o‟zini 
tutishini bilish yetarli. 
Yorug‟lik ko‟plab atomlar nurlanishi to‟plamidan iboratdir. Atomlar esa 
bir-biriga bog‟liq bo‟lmagan holda nurlaydi. 
Hamma yo‟nalish bo‟yicha 
E
)
(
H
elektr va magnit maydon kuchlanganlik 
tebranish vektorlariga ega bo‟lgan yorulikka tabiiy yorug‟lik deyiladi. 
Ma‟lum yo‟nalish bo‟yicha 
E
)
(
H
vektori tebranishi ajratilgan yorug‟likka 
qutblangan yorug‟lik deyiladi. Qutblanish darajasi quyidagi kattalik bilan 
aniqlanadi : 
8.6-rasm. 
Elektromagnit to’lqinlarning tarqalishi.