|
e
va
o
nurlar bir-biridan juda kam
masofaga
uzoqlashadi,
shu
sababli
ulardan
qutblagichlar
sifatida
foydalanilmaydi. Bulardan maxsus polyarizasion prizmalar tayyorlanadi. Eng
ko‟p tarqalgani Nikol prizmasidir. Ikkita island shpatini kesib kanada balzami
bilan yelimlanadi.
Unda
O
nur yutiladi,
e
nur esa pastki qirraga parallel holda chiqadi.
301
8.12-rasm.
Nikol prizmasida nurning yo’li.
O‟ziga tushgan tekis qutblangan nurni qutblanish tekisligida buradigan
moddalarga optik aktiv moddalar deyiladi (kvars).
Agar optik o‟qlari perpendikulyar bo‟lgan polyarizator va analizator
orasiga kvars plastinkasini qo‟ysak, kvars yorug‟lik nuri qutblanish tekisligini
burgani uchun yorug‟lik analizatordan o‟tadi.
A
ni ma‟lum burchakka burib yana qorong‟ulik hosil qilish mumkin. Bu
burchakka qutblanish tekisligining buralish burchagi deyiladi.
8.13-rasm.
Polyarizator va analizatorda nurning yo’li
.
Aniq to‟lqin uzunlik uchun
l
o
, bunda
- optik aktiv moddadagi
nurning yo‟li.
o
- aylanish doimiysi (grad/mm). Ikki xil kvars mavjud, o‟ngga (soat
strelkasi bo‟yicha) va chapga (soat strelkasiga teskari) buruvchi, ikkala holda
ham
bir xildir. Optik aktiv moddalarga toza suyuqliklar (masalan, skipidar),
Аnalizator
Polyarizator
302
eritmalar (shakarning suvdagi eritmasi), bug‟lar (kamfora bug‟lar) kiradi. Bular
uchun
= [
o
] c
(8.31)
Bunda c – modda konsentratsiyasi.
Bu formula yordamida modda konsentrasiyani aniq o‟lchash mumkin.
Tibbiyotda polyarimetrlar va saxarometrlar keng ishlatiladi. Siydikda shakar
miqdorini, oziq-ovqat sanoatida lavlagi, uzum, olma sharbatlarida shakar
miqdorini aniqlashda qo‟llaniladi. Biologik obyektlarni mikroskopda qarab
ularning tuzilishini aniqlash qiyin, shuning uchun ular polyarizasion mikroskop
yordamida o‟rganiladi. Bu mikroskop oddiy mikroskopdan kondensor oldiga
polyarizator, obyektiv va okulyar orasiga analizator qo‟yilishi bilan farq qiladi.
Bu holda obyekt qutblangan nur bilan yoritiladi. Agar
P
va
A
o‟qlari o‟zaro
perpendikulyar bo‟lsa, predmet stolchaga izotrop modda qo‟yib kuzatilsa ham
qorong‟i bo‟ladi. Ammo anizatrop modda qo‟yilsa yorug‟lik yuzaga kelib
to‟qimalar, bakteriyalarni ko‟rish mumkin. Polyarizatsion mikroskop yordamida
suyak to‟qimalarida hosil bo‟ladigan mexanik kuchlanishlarni kuzatish mumkin.
Optik anizatropiya ikkilanib sinishi tabiiy moddalarda o‟rinli. Ammo optik
anizatropiyani sun‟iy yo‟l bilan ham hosil qilish mumkin. Optik izotrop
moddalarni anizatrop qilishning 3 xil usuli mavjud.
1.
Bir tomonlama siqilish va cho‟zish (kubik kristallar, shisha va boshqa
moddalar.)
2.
Elektr maydon yordamida [(Kerr effekti) (amorf jismlar, suyuqliklar,
gazlar.)]
3.
Magnit maydoni yordamida (suyuqliklar, shisha, kolloidlar).
Optik o‟qiga perpendikulyar yo‟nalishdagi odatdagi va odatdan tashqari
nurlar sindirish ko‟rsatkichlar farqi hosil bo‟ladigan optik anizotropiya o‟lchovi
bo‟lib xizmat qiladi. Bu ta‟sirlar deformatsiyasi natijasida
1
0
K
n
n
e
optik
yo‟llar farqi hosil bo‟ladi.
303
n
o
– n
e
= K
2
E
2
(elektrostatik maydon bo‟lganda), n
o
– n
e
= K
3
N
2
(magnit
maydon).
– normal kuchlanish. K
1
K
2
K
3
– moddani xarakterlovchi doimiyliklar, E
va H – elektr va magnit maydon kuchlanganliklari
Elektr maydoni holini qaraymiz.
8.14-rasm.
Kerr effektini suyuqlikda ko’rsatuvchi qurilma.
Bunda P-qutblantirgich, A-analizator
Kerr yacheykasiga suyuqlik (masalan, nitrobenzol) solingan va
kondensator plastinkalari o‟rnatilgan elektr maydon bo‟lmasa, nur (A va P
perpendikulyar bo‟lganda) o‟tmaydi. Agarda shu holda elektr maydoni ulansa
nur o‟tadi, ya‟ni
= L(n
o
- n
e
) = K
2
L E
2
yo‟llar farqi yuzaga keladi.L – masofa.
U holda fazalar farqi
2
2
2
VLE
(8.32)
Bunda V = K
2
/
- Kerr doimiysi.
Kerr effekti elektr maydon ta‟sirida moddalar optik anizotropiyasi har xil
yo‟nalishlar bo‟yicha suyuqlik molekulalarining har xil qutblanishini
tushuntiradi. Bu jarayon inersiyasiz 10
-10
s da modda izotrop holatdan anizotrop
holatga elektr maydon ta‟sirida o‟tadi. Shuning uchun u Kerr yacheykasi zatvori
bo‟lib xizmat qilishi mumkin. (ovoz yozishda, ovoz eshittirishda, tez
fotografiyada va kinoda yorug‟lik tarqalishini o‟rganishda va hokazolarda).
Bundan tashqari optik lokasiyada, optik telefonda, mashinalar faralariga
qutblagich qo‟yib, qarama-qarshi yo‟nalishda kelayotgan avtomobil chiroqlarini
304
o‟zaro perpendikulyar tekislikda qutblash mumkin. Natijada haydovchilar ko‟zi
qamashmaydi.
Magnit maydoni ta‟sirida qutblanish tekisligining burilishini Faradey
aniqladi va unga Faradey effekti deyiladi. Bu esa optik va magnit hodisalar
bog‟liq ekanini ko‟rsatuvchi dalildir.
Keyingi yillarda yorug‟likni qutblash uchun qutblagichlar keng
ishlatilmoqda. Qutblagich qalinligi 0,1 mm ga yaqin bo‟lgan shaffof polimer
plyonka bo‟lib, unda ko‟plab mayda sun‟iy kristalchalar – qutblovchilar,
masalan, gerappatit kristalchalari (yod xinin sulfati) bo‟ladi. Gerappatit barcha
kristalchalarining optik o‟qlari qutblagich (polyaroid)ni tayyorlashda bir
yo‟nalishda oriyentirlanadi. Qutblagich plyonkasi unchalik qimmat emas, juda
elastik, yuzi katta, ko‟rinuvchi yorug‟likning barcha to‟lqin uzunliklarini deyarli
birday (juda oz) yutadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
