E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

Sinov savollari 
1.
Tovushni xarakterlovchi asosiy kattaliklar nimalar?
2.
Tovushning fiziologik xossalari nimalar? 
3.
Veber - Fexnerning psixofizik qonuni nimani ifodalaydi? 
4.
Bell va desibellar nimaning o‟lchov birligi hisoblanadi? 
5.
Eshitish sohasi nima? 
6.
Tibbiyot va veterinariyada tovushdan foydalanish haqida nimalarni 
bilasiz? 
7.
Ul`tratovush va uning amalda qo‟llanilishi? 
8.
Infratovush va uning ahamiyati? 
9.
Ultra- va infratovushlarning tirik organizmga ta‟siri va ahamiyati? 

---

83 
10.
Shovqin va undan himoyalanish? 
III bob. GIDRODINAMIKANING FIZIK ASOSLARI
 
§3.1. Ideal suyuqlik oqimining uzluksizlik tenglamasi
Suyuqliklar qattiq jismlardan farq qilib, suyuqlikni tashkil qilgan 
zarrachalar bir-biriga nisbatan siljishi mumkin. Agar suyuqlikning tezligi 
qaralayotgan hajmning har bir nuqtasida vaqt o‟tishi bilan o‟zgarmasa, bu 
suyuqlik harakati barqaror harakat deyiladi. 
Yopishqoqligi mutlaqo bo‟lmagan suyuqlikka ideal suyuqlik deyiladi.
Suyuqlik harakatini grafik usulda namoyon qilish uchun oqim chiziqlari 
degan tushuncha kiritiladi. 
Oqim chiziqlari deb, bu chiziqlarning har bir nuqtasiga o‟tkazilgan urinma 
zarrachalar tezligi vektori bilan ustma-ust tushadigan xayoliy chiziqlarga 
aytiladi. Barqaror harakatda suyuqlik zarrachalarining harakat trayektoriyasi 
oqim chiziqlari bilan mos keladi. Agar suyuqlik zarrachalari harakati (oqim 
chiziqlari) bir-biriga parallel bo‟lsa, bunday oqimga (laminar) qatlamli oqim 
deyiladi. Agar zarrachalar harakati bir- biriga aralashib yuz bersa (turbulent) 
uyurmali oqim deyiladi. Real suyuqlikni siqish mumkin: bosim ortishi bilan 
uning hajmi kamayib, zichligi ortadi. Masalan: bosim birdan 100 atmosferaga 
ortganda uning zichligi atiga 0,5 foiz o‟zgaradi. Demak, suyuqlikni siqish juda 
qiyin. Harakatdagi suyuqlik bosimi odatda o‟zgarmas bo‟ladi. Real suyuqlik 
yopishqoq. Harakatlanuvchi suyuqlikda hamma vaqt ichki ishqalanish kuchlari 
bo‟ladi. Ideal suyuqlik oqimi uchun uzluksizlik tenglamasini chiqaramiz. Oqim 
nayida ikkita ko‟ndalang kesim olaylik, S
1
va S
2
. Bularda suyuqlik tezliklari 
1

va 
2

.
t

- vaqt oralig‟ida bu kesimlardan bir xil 
m

- massali suyuqlik o‟tadi 
(rasm-3.1). Keng kesimdan o‟tgan suyuqlik hajmi asosi 

---

84 
S
S
V
V
1
1
2
2
3.1-rasm. 
Suyuqlik oqimi. S
1 
va S
2
- oqim nayi ko`ndalang kesim yuzi 
,
1

2

 oqim 
tezligi
 
S
1 
va balandligi 
1

t

- bo‟lgan silindr shaklida bo‟ladi ya‟ni u S
1
1

t

ga 
teng. Ikkinchi kesimdan S
2
2

t

hajmli suyuqlik o‟tadi. U holda 
t
S
t
S



2
2
1
1


yoki
2
2
1
1


S
S

(3.1) 
(3.1) da kesimlar ixtiyoriy tanlangan va vaq t bir xil bo‟lgani uchun
S

= const (3.2) 
Demak, berilgan oqim nayi uchun nay ko`ndalang kesim yuzining 
suyuqlikning oqim tezligiga ko‟paytmasi o‟zgarmas kattalikdir. (31) va (3.2) 
munosobatlarga oqimning uzluksizlik tenglamasi deyiladi. Nayning tor 
qismlarida tezlik katta bo‟ladi. 
Endi faraz qilaylik, kesimlari S
1
va S
2
bo‟lgan quvurdan suyuqlik 
oqayotgan bo‟lsin (3.2-rasm). S
1
kesimda tezlik 
1

, bosim P
1
, balandlik h
1
bo‟lsin. S
2
kesimda esa bosim P
2
, tezlik 
2

, balandlik h
2
bo‟lsin. Kichik 
t

vaqt 
ichida suyuqlik S
1
va S
2
kesimdan 
1
1
S
va 
1
2
S
kesimga o‟tadi. Energiyaning 
saqlanish qonuniga binoan to‟la energiyaning o‟zgarishi E
2
– E
1
, m massali 
suyuqlikni ko‟chirishda bajarilgan ish A ga teng bo‟ladi.

---

85 
3.2-rasm. 
Stasionar ideal suyuqlik oqimi nayi
E
2
– E
1
= A (3.3) 
Bu ish S
1
va S
2
orasidagi suyuqlikni 
t

vaqt ichida ko‟chirishda bajarilgan 
ishga teng. m massali suyuqlikni S
1
‟
dan S
1
1 
gacha ko‟chirishda 
t


1
1


masofa 
o‟tsa, S
2
dan 
1
2
S
gacha esa 
t


2
2


masofa o‟tadi. 
1

va 
2

lar juda kichik 
bo‟lgani uchun 
2
2
1
1


F
F
A


(3.4) 
Bunda 
1
1
1
S
P
F

va 
2
2
2
S
P
F


(oqimga qarshi yo‟nalgan). To‟la energiya 
esa potensial va kinetik energiyalar yig‟indisidan iborat, u holda 
1
2
1
1
2
mgh
m
E



,
2
2
2
2
2
mgh
m
E



(3.5) 
(3.4) va (3.5) ga asosan 
t
S
P
mgh
m
t
S
P
mgh
m







2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
2
1
2
2




ikkala kesimdan bir xil miqdordagi suyuqlik o‟tadi, u holda 

---

86 
t
S
t
S
V





2
2
1
1


Demak, oxirgi ifodani 
V

ga bo‟lsak 
2
2
2
2
1
1
2
1
2
2
P
gh
P
gh









(3.6) 
Bu tenglamani 1738 yil shveysariyalik fizik-matematik Daniyel Bernulli 
hisoblab chiqqan. Bunda 
2
2

- suyuqlikning solishtirma kinetik energiyasi, 
ya‟ni hajm birligiga to‟g‟ri keluvchi energiya yoki dinamik bosim, u 
harakatlanish tufayli hosil bo‟ladi, 
gh

- suyuqlikning og‟irlik kuchi 
maydonidagi solishtirma potensial energiya, gidravlik bosim, suyuqlik 
harakatiga bog‟liq bo‟lmagan bosim kuchlaridan hosil bo‟ladigan solishtirma 
energiya - 
P 
statik bosim deyiladi. 
Bernulli tenglamasini qonun sifatida quyidagicha ta‟riflash mumkin: 
Siqilmaydigan ideal suyuqlikning barqaror oqimida dinamik, gidravlik va statik 
bosimlarning yig‟indisidan iborat to‟liq bosim oqimning har qanday kesimida 
ham o‟zgarmasdir. 
Kesim ixtiyoriy tanlangani uchun 
const
P
gh





2
2
(3.7 ) 
Bernulli qonuni harakatdagi suyuqlik va gazlar dinamikasining asosiy 
qonuni hisoblanadi.