E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 3.2. Suyuqliklar yopishqoqlik koeffisiyentini o’lchash usullari 
 
Yopishqoqlik deb real suyuqliklar bir qatlamining boshqa qatlam 
harakatiga to‟sqinlik qilish qobiliyatiga aytiladi. Bir qatlamning ikkinchi 
qatlamga nisbatan harakatida sirtga urinma yo‟nalgan ichki kuchlar yuzaga 
keladi. Bu kuchlar qatlamlar tegib turgan yuzaga va tezlik gradiyentiga to‟g‟ri 
proporsionaldir, ya‟ni 

---

87 
X
S
F



~
(3.8) 
yoki 
S
X
F





(3.9) 
Bu yerda 

- suyuqlik tabiatiga bog‟liq bo‟lgan kattalik bo‟lib, dinamik 
yopishqoqlik 
yoki 
yopishqoqlik 
koeffisiyenti 
deyiladi. 
Yopishqoqlik 
koeffisiyentining o‟lchov birligi 
bo‟lib, bu laminar oqim uchun tezlik 
gradiyenti 1 m
2
yuzada 1 m/s ga o‟zgaradigan va 1 m
2
yuzasida 1 N kuch hosil 
bo‟ladigan modda dinamik yopishqoqligiga teng. Yopishqoqlik qanchalik katta 
bo‟lsa, unda shuncha katta ichki ishqalanish kuchlar yuzaga keladi.
Yopishqoqlik haroratga bog‟liq bo‟lib, suyuqlik va gazlar uchun 
turlichadir. Suyuqliklar uchun harorat oshganda 

kamayadi, gazlarda esa 
teskari holat yuz beradi. Suyuqlik yopishqoqlik koeffisiyentini aniqlash katta 
ahamiyatga ega bo‟lib bir qancha usullar mavjud. Biz Puazeyl usulini qarab 
chikamiz. Bu usulda suyuqlik kichik kapillyarda oqib o‟tish vaqti aniqlanadi va 
formula yordamida yopishqoqlik koeffisiyenti aniqlanadi. Suyuqlik yoki 
gazning nay orqali o‟tishi uchun ma‟lum bosimlar farqi bo‟lishi zarur. Suyuqlik 
hajmi 
V
, nay uzunligi 

, uchlaridagi bosimlar farqi 
P

va 

suyuqlikning oqib 
o‟tish vaqti orasidagi bog‟lanish Puazeyl formulasi bilan ifodalanadi. 




8
4




P
r
V
(3.10) 
Bunda 
r
- nay radiusi.
(3.10) ifoda yordamida yopishqoqlikni aniqlash uchun oqim laminar 
bo‟lishi kerak. Turbulent oqim uchun Puazeyl formulasi o‟rinli emas. Odatdagi 
hollarda oqim laminar bo‟lishi uchun nay diametri kichik bo‟lishi zarur. 
Yopishqoq suyuqlikni to‟la harakterlaydigan kattalik kinematik yopishqoqlikdir




(3.11) 

---

88 
Bunda 

- suyuqlik zichligi.
P

,
,


kattaliklarni aniqlash qiyin, shuning uchun taqqoslash usulidan 
foydalaniladi. Yopishqoqlikni aniqlovchi qurilmaga viskozimetr deyiladi. Bu 
usulda bir xil hajmdagi yopishqoqligi ma‟lum va yopishqoqligi noma‟lum 
suyuqliklar oqib o‟tish vaqti taqqoslanadi. U holda kinematik yopishqoqlik 
o
o





(3.12)
(3.12) - ifoda orqali hisoblanadi. Bunda 

va 
o

mos ravishda noma‟lum va 
etalon suyuqliklar kinematik yopishqoqligi, 

va 

o
lar esa bu suyuqliklar 
uchun oqib o‟tish vaqti. 
3.3 - rasm. 
Yopishqoqlik koeffisiyentini aniqlashning vizkozimetriya (a) va Stoks 
(b) usullari. 1,3-o’lchov hajmlari, 2-kapillyar, F
A
-Arximed kuchi, mg-ogirlik 
kuchi, v-tezlik 
 
(3.11) ifoda yordamida dinamik yopishqoqlik aniqlanadi. Ko‟pchilik 
viskozimetrlarda etalon suyuqlik sifatida suv olinadi va uning oqib o‟tish vaqti 
va kinematik yopishqoqligi viskozimetr doimiysi sifatida beriladi. Shu sababli 
faqat noma‟lum suyuqlik oqib o‟tish vaqtini aniqlash bilan yopishqoqlikni 
o‟lchash mumkin.
Suyuqliklar yopishqoqligi unda boshqa moddalar eritilganda yoki 
dispersiyalangan holda bo‟lganda o‟zgaradi. Bundan tashqari, toza erituvchi-
lardan farq qilgan holda, suspenziyalar va eritmalar yopishqoqligi oqimdagi 
tezlik gradiyentlariga bog‟liq bo‟ladi. Bu holda Nyuton suyuqliklari haqida gap 
A 
B 
a 
b 

---

89 
boradi. Nonyutoncha
holatiga siljish kuchlanishi tufayli vujudga keladigan 
zarrachalar vaziyatining o‟zgarishi, agregasiyasi va deformasiyasi jarayonlar 
olib keladi.
Biologik suyuqliklar uchun tezlik gradiyenti o‟sishining katta oralig‟ida 
yopishqoqlikning uzluksiz kamayishi kuzatiladi. Bunga zarrachalar vaziyatining 
o‟zgarishi va deformasiyasi sababchi bo‟ladi.
Sut emizuvchilar, jumladan, odam qoni qon hujayralarining plazmadagi 
suspenziyasidan iborat. Qon plazmasini katta tomirlardan o‟tishida Nyuton 
xossalariga ega suyuqlik, deb qarash mumkin. Qonning yopishqoqligi tezlik 
gradiyenti o‟zgarishining keng sohasida kamayadi.
Bo‟g‟inlar orasida moylash vazifasini bajaruvchi – sinovial suyuqlik-
larning yopishqoqlik asoslarini o‟rganish katta ahamiyatga egadir. 3.4-rasmda 
ko‟rinadiki, bo‟g‟inda suyaklar qalinligi 0,2–0,5 mm bo‟lgan sinovial 
suyuqlikning ingichka qatlami mavjud. Sinovial bo‟g‟in xaltaning ichki qatlami 
tomonidan chiqaradigan qon dializatidan iborat.
Bo‟g‟in xaltasi sinovial suyuqlikni bo‟g‟inda ushlab turadi va bo‟g‟in 
yuklanishda ma‟lum miqdorda ichki bosimga qarshilik ko‟rsatadi.
3.4-rasm. 
Umurtqali hayvon suyak bo’g’ini anatomik tuzilishning sxematik 
tasviri.