E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

x
I
I




0
eksponensial qonun bilan yuz beradi. 
Bu yerda 
0
I
- tushayotgan to‟liq intensivligi 
X
I

- masofadagi intensivlik, 


so‟nish koeffisenti. So‟nish koeffisiyenti bir jinsli muhit uchun quyidagiga teng.
2
2
3
16




V

(2.5) 
Bunda 

-tovush to‟lqin uzunligi, 

V
moddada tovush tezligi, 


yopishqoqlik koeffisenti, 


modda zichligi. Yuqoridagi formuladan 
ko‟rinadiki, so‟nish koeffisiyenti to‟lqin uzunligi oshishi bilan kamayadi. Shu 
sababli tovushni uzoq masofaga tarqatish uchun past chastotali manbalardan 
foydalanish zarur. Kuchli so‟nish bir jinsli bo‟lmagan va g‟ovvak jismlarda yuz 
beradi. Yumshoq to‟qimalarda ham tovush tez so‟nadi. (porolon). Shu sababli 
hozirgi vaqtda tovushni yomon o‟tkazadigan materiallardan qurilishda keng 
qo‟llanilmoqda. Quyidagi jadvalda ba‟zi materiallar uchun so‟nish koeffisiyenti 
keltirilgan.
Kichik to‟lqin uzunlikka ega bo‟lgan ul`tratovush havoda kuchli yutiladi, 
lekin suvda kam yutiladi. Katta yopishqoqlikka ega suyuqliklarda ham 

---

73 
ul`tratovush yutilishi oshadi. Biologik to‟qimalarda ham ul`tratovush intensivligi 
kuchli so‟nadi, chunki bu holda strukturani bog‟lovchi tolalarda ul`tratovush 
ko‟p martalab qaytadi.
2.1-jadval 
Modda
So‟nish koeffisiyenti, m
-1
Suv
0,01 
Qon plazmasi 
2,0 
Qon
2,5 
Yog‟ to‟qimasi 
4,5 
Miya
14 
Muskul
16 
Jigar
15 
Teri
40 
Suyak
71 
Faraz qilaylik, tovush nuqtaviy manba tomonidan hosil qilinayotgan 
bo‟lsin. Uning quvvati N ga teng. Ushbu manbani xayolan R – radiusli sfera 
bilan o‟raymiz. Agarda yutilishni e‟tiborga olmasak, R – sfera orqali o‟tadigan 
energiya miqdori
RI

4
ga teng bo‟ladi. Bunda 

I
sferaning birlik yuzidan 
o‟tuvchi intensivlik. U holda
2
4
R
N
I


(2.6) 
Demak, sferik tovush intensivligi manbagacha bo‟lgan masofa kvadratiga 
teskari proporsional ravishda kamayadi.
Shunday qilib, tovushning so‟nishi uchta sababga ko‟ra yuz beradi, ya‟ni 
yutilish moddaning birlashmasligi tufayli sochilishi va masofaga qarab to‟lqin 
sirtining kengayishi tufaylidir. Oxirgi sababni kamaytirish uchun tovushni yassi 
yuzadan tarqatishga erishish kerak. Bunday sharoit quvurlarda yuzaga 
keltiriladi.

---

74 
Tajribalarning ko‟rsatishicha to‟lqin nurlagich va qabul qilgich tinch 
holatda yoki bir yo‟nalishda bir xil tezlikda harakatlangandagina ularning 
chastotalari bir xilda bo‟ladi, qolgan har qanday holatda 
0



bo‟ladi. Bu 
hodisaga Dopler effekti deyiladi.
Agarda manba kuzatuvchiga nisbatan harakatlansa u holda kuzatuvchi 
tomonidan qabul qilinadigan chastota
c





1
0
(2.7) 
formula orqali aniqlanadi. 
Agarda kuzatuvchi manbaga nisbatan harakatlansa, u holda kuzatuvchi 
qabul qiluvchi chastota
)
1
(
0
c
u




(2.8) 
Formula orqali aniqlanadi. Bunda 
u
– kuzatuvchining manbaga nisbatan 
tezligi, c – tovush tezligi. Agar to‟lqin to‟siqdan 

- burchak ostida qaytsa u 
holda qaytgan to‟lqin chastotasi 






cos
1
cos
2
0
0
c
V
c
V
A




(2.9) 
formula bilan aniqlanadi. 
A

- Dopler chastotasi deyiladi. Agarda tovush 
tezligi manba tezligidan ancha yuqori bo‟lsa, ya‟ni c >>v u holda dopler 
chastotasi



cos
2
0
c
V
D

(2.10) 
yoki kuzatuvchi tamonidan qayd qilinadigan chastota quyidagicha aniqlanadi.
A





0
(2.11) 

---

75 
Shu formula yordamida hayvon tanasidagi aorta devoridan qaytgan to‟lqin 
uchun dopler chastotasini aniqlash mumkin. Yumshoq to‟qimada ul`tratovush 
tezligi 1500m/s uning chastotasi 5MGs. Aorta devorida puls to‟lqini tezligi 
1m/s. To‟lqin normal holda tushmoqda, ya‟ni 
1
cos


, u holda
kGs
A
2
,
6
10
5
,
1
1
10
5
2
3
6






Demak, yurakni nurlantiruvchi Dopler chastotasi eshitish sohasiga mos 
kelar ekan.