E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

§ 2.3. Tibbiyot va veterinariyada tovush usullaridan foydalanish
 
Chastotalari 20 kGs dan yuqori bo‟lgan elastik to‟lqinlarga ul`tratovushlar 
deyiladi (10
9
-10
13
Gs tovushlar gipertovushlar). Ul`tratovushlar, asosan, ikki 
yo‟l bilan hosil qilinadi – teskari pyezoeffekt hodisasi, magnitostriksiya 
hodisasi. Ul`tratovushdan lokasiya, ya‟ni kemalarda dengiz chuqurligini, 
baliqlar to‟dasini (suvda ul`tratovush kam yutiladi) aniqlashda foydalaniladi. 
Ul`tratovush 
defektoskopiyasi, 
ya‟ni metallarda nuqsonlarni topishda 
qo‟llaniladi. Detal qalinligi va tovush tezligi ma‟lum bo‟lsa, u holda o‟tish 
vaqtini o‟lchab nuqsonni aniqlash mumkin. Tabiatda ko‟rshapalaklar va 
delfinlar ham ul`tratovush chiqarib o‟zining yo‟lini topib oladi, ya‟ni chiqargan 
to‟lqinlarning to‟siqlardan qaytishiga qarab yo‟lni topadi. Ul`tratovush 
yordamida bir-biri bilan aralashmaydigan ikki suyuqlikni aralashtirish mumkin. 
Ul`tratovushning Dopler effekti yordamida yurak klapanlari harakatining 
xarakterini o‟rganadilar. Bu usulda qon oqimi tezligini o‟lchash mumkin. 
Terapiya maqsadlarida 800 kGs chastotali ultratovushlar ishlatiladi. Ularning 
o‟rtacha intensivligi 1 Vt/sm
2
. nurlovchi qism va teri orasiga biror suyuqlik 
(masalan: yog‟) qo‟yiladi, chunki hatto yupqa havo qatlami ul`tratovushning 
organizmga o‟tishiga to‟sqinlik qiladi. To‟qimaga qilinadigan mexanikaviy va 
issiqlik ta‟siri ul`tratovush terapiyasi asosida yotgan birlamchi mexanizmdir. 
Ul`tratovush jarrohlikda “skalpel” vazifasini bajaradi. Oddiy skalpeldan farqli 
o‟laroq, ul`tratovush skalpeli juda ingichka qirqsa, ikkinchidan ma‟lum 
energiyali tovush qonsiz kesadi. Bir vaqtning o‟zida ul`tratovush tikib 

---

70 
(payvandlab) ketadi. Farmasevtikada dorilar tayyorlashda ishlatiladi, ya‟ni 
suyuqliklar ichidagi jismlarni parchalab emulsiya hosil qiladi. Ul`tratovush 
ishtirokida tayyorlangan turli xil dorivorlar emulsiyalari o‟pka kasali, yuqori 
nafas yo‟llari katari, bronxial astma kabi kasalliklarni davolashda qo‟llaniladi. 
Hozirgi vaqtda shikastlangan yoki transplantasiyalangan suyak to‟qimalarini 
“payvandlash” ning yangi usuli (ul`tratovush ostiosintezi) yaratildi. 
Ultratovushning 
mikroorganizmlarga 
halokatli 
ta‟siridan 
moddalarni 
sterilizasiya qilishda foydalanilmoqda. Ko‟rlar uchun “Oriyentir” asbobi 
yaratilgan bo‟lib u 10 metrgacha uzoqlikdagi jismlarni bilib olish va ularni 
qanday xarakterda ekanini aniqlash mumkin. Ul`tratovushning issiqlik ta‟siridan 
o‟simtalarni yemirishda ishlatiladi. Kichik intensivli ultratovushlar (1,5-3 
Vt/sm
2
) o‟simliklarning o‟sishiga yordam beradi, bronxial astma, radikulitni 
davolashda qo‟llaniladi, katta intensivlikli ul`tratovush (30 Vt/sm
2
) organizmga 
salbiy ta‟sir ko‟rsatadi. 
Veterinariya tibbiyotida ul`tratovush fonoforez usuli qo‟llaniladi, ya‟ni 
ul`tratovush yordamida qoramollarga terisi orqali ba‟zi dorilarni kiritish (m: 
gidrokartizon, tetrosiklin va boshqalar) mumkin. Bu elektroforrezga o‟xshash, 
lekin elektr maydoni ta‟sirida zaryadlangan zarrachalar harakatlansa, 
ul`tratovush yordamida zaryadsiz zarrachalar ham harakatlanadi. Ul`tratovush 
nurlantirishi fonoforez bilan birgalikda qoramol, echki, qo‟ylardagi mastitni 
davolashda ishlatiladi. 
Tashxisda qoramol va otlarning homiladorligini aniqlash mumkin. Hattoki 
25 kunligini aniqlash mumkin, 65 – 70 kunligini 100 foiz aniqlikda aytish 
mumkin. 1 soatda 200 qo‟yning homiladorligini aniqlasa bo‟ladi. 
Infratovush – bu chastotasi 16 Gs dan kichik bo‟lgan elastik to‟lqinlardan 
iborat. Lotinchadan “infro” – “kichik” ma‟noni anglatadi. Infratovush atmosfera 
va dengiz shovqinlari tarkibida bo‟ladi. Chaqmoq vaqtida, portlashda, to‟plar 
otilganda, Yer qimirlashda paydo bo‟ladi. Infratovush juda kam yutiladi, shu 
sababli u ancha uzoq masofalarga tarqalishi mumkin. Atmosferaning yuqori 
qatlamlarini o‟rganish mumkin. Infratovush organizmning bir qator tizimlari 

---

71 
funksional holatlariga yomon ta‟sir ko‟rsatadi. Masalan: charchash, bosh 
og‟rig‟i, uyquchanlik, jahl chiqishi va boshqalar paydo bo‟ladi. Infratovushning 
organizmga birlamchi ta‟sir ko‟rsatish mexanizmi rezonans xarakterga ega. 
Xususiy tebranishlar chastotasi bilan tebranishga majbur etuvchi kuchlarning 
chastotasi bir-biriga yaqin bo‟lganda rezonans hodisasi yuz beradi. Odam 
gavdasining xususiy tebranishlar chastotasi, gavdaning yotgan holatida 3 Gs, 
qorin bo‟shlig‟i uchun 3 – 4 Gs, turgan holda 5 -12 Gs, ko‟krak qafasiniki 5 – 8 
Gs bo‟lib, bu infratovush chastotalariga mos keladi. Normal faoliyat ko‟rsatish 
uchun shovqin ma‟lum darajagacha bo‟lishi kerak. Masalan: normal uxlash va 
aqliy mehnat uchun shovqin 30 dB dan past, ko‟pchilik korxonalarda 55 dB dan 
yuqori bo‟lmasligi kerak. Qishloq xo‟jaligida mexanizasiya darajasining oshishi 
bilan shovqin ham ko‟paydi. Masalan: MTZ – 50 traktori 5 m masofada 80 – 90 
dB, KTU – 10 bilan birga 100 dB dan oshadi. Chorva binolarida ventilyatorlar 
ham kuchli shovqin chiqaradi. Masalan: SCh – 70 ventilyator 5 m masofada 85 
dB shovqin hosil qiladi. Shovqinlar ko‟plab jonivorlarning to‟planishida ham 
yuzaga keladi. Masalan: parrandachilik fermalarida 95 dB gacha, normadagi 
shovqin foydali hamdir, chunki juda sukunatda odam hatto o‟zining yurak 
urishini ham eshitishi mumkin (kosmonavtlar). 110 dB shovqin vaqtincha 
eshitishni 10 – 15 % ga pasaytiradi. 
Infratovush, ul`tratovush va tovush intensivligi darajasini yashash 
joylarida, ishlab chiqarish va transportda kamaytirish gigiyenaning asosiy 
vazifasidir. 
Ba‟zi moddalarda tovush tezligi quyidagicha; havoda 331m/s, suvda 1497 
m/s, silliq to‟qimada 1550 m/s, yog‟ to‟qimasida 1460 m/s, miyada 1520 m/s, 
suyakda 3660 m/s, jigar 1570 m/s, shishasimon jism 1530 m/s. Chastota qancha 
katta bo‟lsa, tovush shuncha yuqori tonlarda qabul qilinadi. Masalan, ho‟kizning 
ma`rashi 50 Gs bo‟lsa, pashshaning tovushi 10 kGs chastotaga mos keladi.
Tovush to‟lqinlari ikki muhit chegarasiga tushganda uning bir qismi 
qaytadi, ikkinchi qismi esa sinib, ikkinchi muhitga o‟tadi. Masalan, suvga 
tushgan tovush to‟lqinning atiga 0,12 foiz intensivligi suvga o‟tadi, qolgan 

---

72 
99,88% esa qaytadi. Ilgarilari dengiz hayvonlari akustik signalizasiyaga ega 
emas deb qaralar edi. Keyingi tadqiqotlar dengiz hayvonlari o‟zidan tovush 
to‟lqinlari chiqarishi aniqlandi. Masalan, ular ov payti, xavf to‟g‟ilganda, 
urchish paytlarida akustik signallar chiqarishadi. Hozirgi davrda dengiz 
hayvonlari tovushlarning fonetikasi tuzilgan. Bu fonetika yordamida dengiz 
hayvonlari biologiyasini o‟rganishda, baliqlar to‟plamini topishda foydalaniladi. 
Demak, dengiz ham hayvonlarning tovush to‟lqinlari bilan to‟lgan, lekin odam 
uning tubiga tushib ham bu tovushlarni eshita olmaydi. Chunki odam qulog‟i 
havoda eshitishga muljallangan. Suvning zichligi havonikidan 750 marta katta. 
Shunga qaramasdan baliqlar tovushlarni yaxshi eshitishadi. Bunga sabab suv 
zichligining va unda tovush tezligining kattaligidir.
To‟lqin moddada tarqalishida uning energiyasi modda zarralarini 
tebratishga sarf bo‟ladi. Shu sababli to‟lqin energiyasi masofa o‟tishi bilan 
kamayadi, ya‟ni so‟nadi. Bu esa