E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

Th
Ra
K
Cs
Sr
232
226
40
137
90
,
,
,
,
kabi radionuklidlar mavjudligini aniqlashda ishlatiladi. 
RUP-1 radiometri bilan turli sirtlarning 




,
aktiv moddalar bilan 
ifloslanganligini aniqlasa bo‟ladi. 
Dozimetrik asboblar deb ionlovchi nurlar dozasini o‟lchash yoki dozalar 
bilan bog‟langan kattaliklarni aniqlovchi asboblarga aytiladi. Tuzilishi jihatdan 
ular yadroviy nurlanish detektori va o‟lchov qurilmasidan iborat bo‟ladi. Odatda 
ular doza yoki doza quvvati birliklarida darajalangan bo‟ladi. 
Ishlatiladigan detektor turiga qarab, dozimetrlarni ionizasion, lyuminessent, 
yarim o‟tkazgichli, fotodozimetrlar va boshqa turlarga ajratiladi. 
Rentgen va gamma nurlanishning ekspozision dozasini o‟lchashga 
mo‟ljallangan dozimetrlarga rentgenomerlar deyiladi. 
Ularda detektor sifatida ionizasion kamera qo‟llaniladi. Kamera 
zanjirlardan o‟tuvchi zaryad ekspozision doza, tok esa uning quvvatiga pro-
porsionaldir. 
Masalan, 
MRM-2-mikrorengenometrlar 
DK-0,2-individual 
dozimetr kompleksi. 
Detektorlari gaz razryad hisoblagichlaridan iborat bo‟lgan dozimetrlar ham 
mavjud. Stasionar dozimetrlarga O‟zbekiston chegara postlarida AQSh va 
Rossiya yordamida o‟rnatilgan “Yantar” va “Sistema” ko‟p kanalli asboblar,

---

396 
Vj-18 dozimetri, UIM2-ikki kanalli dozimetrlar kiradi. Ko‟chma dozimetrlar 
bilan doimiy radiasion nazorat kerak bo‟lmagan binolar, fermalar, qishloq 
xo‟jalik dalalarida nurlanish dozasi va doza quvvatini aniqlash mumkin. Bu 
asboblar jumlasiga DRGZ-02, IRD-02B, SRP-68-01, ANRS-01 (“Sosna”) va h. 
kiradi. 
Individual dozimetrik asboblar KID-1, DK-02, DP-24 va h. rentgen va 
gamma nurlanishlar bilan ishlashda doza chegarasini o‟lchashda qo‟llaniladi. Bu 
dozimetrlar ishi ular ichidagi oldindan zaryadlangan kondensatorning 
ionlanuvchi nurlanish ta‟sirida zaryadsizlanishiga asoslangan. 
11.2-rasm. Gamma-rentgen 11.3-rasm. PM1401K
nurlar PM1610B dozimetri rusmli






,
,
nurlar dozimetri 
Individual rentgen va 


nurlar dozimetri PM1610 nurlanishining 
energiyasi 20 keVdan 10 MeV gacha oraliqda o‟lchaydi. Uning ko‟rinishi 11.2-
rasmda 
berilgan. 
11.3-rasmda 






,
,
nurlar 
dozimetri 
PM1401K 
ko‟rsatilgan. 
Dalada dozimetrik o‟lchovlarni olib borish uchun Areaexpert dozimetri 
mavjud. Uning yordamida 0,013 mR/soat quvvatdan 1000 mR/soat quvvatgacha 
bo‟lgan nurlanishlarni o‟lchash mumkin (11.4-rasm). 

---

397 
11.4-rasm. Dala dozimetri Areaexpert 71210 
Gamma va neytronlar nurlanishini o‟lchaydigan dozimetr DMC 2000 
neytronlar uchun doza oralig`I 10 mkZv/soat dan 10 Zv gacha, gamma nurlar 
uchun 1 mkZv dan 10 Zv gachadir (11.5-rasm). Oziq-ovqat mahsulotlarini 
radioekspertiza qilish uchun chiqarilayotgan radiometrlardan PM1406 
Cs
137
va 
K
40
ning nurlanish dozasini o‟lchaydi (11.6-rasm). 
11.5-rasm. Gamma va neytronlar 11.6-rasm. Oziq-ovqat 
radiometri nurlanishini o‟lchaydigan dozimetr DMC2000 PM 1406 
Spektrometrlar nurlanishlarning energiya, zaryad va massa bo‟yicha 
taqsimotini aniqlash ucun ishlatiladi. 
Spektrometrlar 


fotonlar energiyasini elektr impulsiga aylantiruvchi 
detektor, kuchaytirgich, tok manbasi, elektr impulslarini sanaydigan asbob 
(ossillograf, kompyuter) dan tashkil topadi. 
Veterinar nazoratida MSPS-50 Ge, “Gamma-Plyus”, “Progress” kabi 
spektrometrlardan foydalanishadi. 

---

398