Dunyo tillari tizimida o‘zbek tilining tutgan o‘rni hozirgi kunda yer yuzida o‘n milliarddan ko‘proq

O`tgan zamon shakllari – Fe’ldan anglashilgan harakatning nutq so‘zlanayotgan vaqtdan oldin bo‘lib o‘tganligini bildirgan shakllar o‘tgan zamon shakllari sanaladi.

Hosil bo`lishi:

- o’tgan zamon fe’llari –di, -b, -ib, (5-sinf darsligida –bdi, -ibdi), -gan(-kan, -qan)shakllari va ulardan so’ng shaxs-son qo`shimchalarini keltirish bilan hosil qilinadi.

1. -di qo`shimchasi bilan yasalgan o`tgan zamon shakli so`zlovchining bevosita o`zi ko`rgan yoki bajargan harakatini bildiradi. Bu qo`shimchadan so`ng -m, -k, -ng, -ngiz shaxs-son shakllari qo`shiladi. O`tgan zamonning bu shakli yaqin o`tgan zamon ham deb yuritiladi: Eshityapsizmi, oyi, men yana keldim. (O`.Hosh.) Mukammal ko`rmoqchi bo`ldik dunyoni, yetuk bo`lolmadik o`zimiz biroq. (A.Orip.)

2. -(i)b qo`shimchasi bilan yasalgan shakl birov tomonidan eshitib bilingan harakat-holatni bildiradi. Bu shakldan so`ng shaxs-sonning -man, -san, -miz, -siz shakllari qo`shiladi. Ayrim manbalarda o`tgan zamon hikoya fe’li ham deb yuritiladi: O`g`ri o`sha amakivachchalarning tomidan sekin yura kelib, buvimning to`g`rilariga kelganda aksa urib yuboribdi. (G`.G`ul.)

3. -gan shaklli sifatdoshni tuslash bilan yasalgan o`tgan zamon shakli nisbatan oldinroq sodir bo`lgan harakatni ifodalaydi. Bu shakl uzoq o`tgan zamon shakli ham deb yuritiladi: Oqar daryolarga kimdir band bergan. (A.Orip.) Sen qachon kelgansan?

4. O’tgan zamon shakllaridan keyin to`liqsiz fe’llar kelishi ham mumkin. Bunda shaxs-son qo`shimchalari to’liqsiz fe’lga qo’shiladi: borgan ekansan, brogan eding

5. O`tgan zamonning -di shakli ba’zan -ti tarzida talaffuz qilinsa-da, asliga muvofiq yoziladi: ketdi, o`qibdi.

6. Edi, ekan, emish to’liqsiz fe’llari –di, -mish, -kan qisqargan shakllarda ham qo’llanishi mumkin: borgan emish – borganmish

7. Yot, tur, o’tir, yur fe’llariga –b,-ib shakli qo’shilganda o’tgan zamon hisoblanmaydi, balki hozirgi zamon ma’nosi ifodalanadi:o’tiribman

Hozirgi zamon shakllari – Fe’ldan anglashilgan harakat-holatning nutq so‘zlana­yotgan vaqtda ro‘y berishi yoki bermasligini bildirgan shakllarga hozirgi zamon shakllari, shunday shakllar tizimiga esa hozirgi zamon kategoriyasi deyiladi.