Dostonidan

ALISHER NAVOIYNING “SAB’AIY SAYYOR” DOSTONIDAN “MEHR VA SUHAYL”
5-iqlim musofir hikoyati.
Behishtsaro davlati shohi Navdar qizi Mehr,
Yaman shohi No`monning o`g`li Suhayl
Arabiston hududidagi Adan degan mamlakatda o`ziga qaroqchilikni hunar qilib olgan Jobir ismli zolim bo`lib,u ham quruqlikda , ham dengizda odamlarga jabr yetkazish – yo`lto`sarlik bilan umrini o`tkazar edi. Quruqlikda yo`ldan o`tgan karvonlarni talar, karvon xoh o`n, xoh yuz bo`lsin bir o`zi bas kela olardi. Dengizda ham bu uning odati bo`lib , bir necha yashirin kemalari har doim amriga shay turardi. Jobir tezyurar kemada o`zini yashirin tutar, diydaboni – kuzatuvchisi baland daraxt ustiga chiqib atrofni kuzatar, agar dengizda biror kema ko`rinsa, darhol Jobirni ogohlantirar edi . Jobir tezyurar kemasida bir zumda yetib , ko`ngli tilaganini qilar – boyliklarni talab ,odamlarni halok qilardi. Shuning uchun dasht-u daryoda “Jobir qaroqchi” nomi bilan mashhur edi.Uning bir jazirada yashirin joyi bo`lib, bu yer atrofdan qaraganda hech kimga ko`rinmas, ichida juda ko`p daraxtlar, maysalar o`rniga esa nilufarlar o`sgan, shirin buloq suvi bilan ko`kargan bog`i bor edi . Bog` ichida ajoyib imorat qurdirgan ,qisqasi, Jobir qaroqchi ana shunday harom yo`llar bilan rizq topardi. Bihishtsaro shahri podshosi
Navdar sahiy inson bo’lgan ning Mehr ismli qizi bor edi. Mehr husnda tengi yo`q go`zal bo`lib , falak boshi uzra Quyoshdek aylanardi. U go`zal olamni yoritadigan mehr – quyoshdir, yo`q, quyosh emas, jahonni yondirguvchi shu’ladir. Bir kuni Mehr dengiz sayriga chiqadi. Dengiz mavjlanishini ko’rmoqchi bo’libdi. Kutilmaganda yel esib, necha kecha-kunduz kemalarni turli yoqqa surib ketdi. Shamol tingach,Mehrning suvda tentib yurgan kemasiga Jobir qo`ygan kuzatuvchining ko`zi tushadi va bu haqida xojasiga xabar qiladi. Jobir tezlik bilan yetib kelib, kemadagilar bilan jang qiladi. Jobirning har otgan o`qidan odamlarning qoni dengizga oqdi. Tirik qolganlarni asir qilib, mollarni talab yurgan Jobirning ko`zi nogoh Mehrga tushdi. Oy yuzli go`zalni yonidagi bir-ikki qizlar bilan bog` ichidagi qasrga kiritib, boshqa asirlarning barchasiga omonlik berdi, kemga o’tqazib joni kk bo’lsa, ketishini aytdi. Mahvash orolga qoldi. Ularning yurtlariga yetib olishlari uchun kema ham tayin qildi. Kemadagilar vahima ichida yurtlariga ketdilar. Jobir esa saroyidagi Mehrning xayoli bilan xushhol yurar, Mehrning ko`ziga esa kunduzlar shomdek, ko`ngli quyosh kabi tongdan shomgacha o`rtanar edi.
SHu dengiz orollarning birida jannatmonand Yaman nomli bir yurt bor ekan uni mamalkati obod No’mon hokim boshqarardi.SHoh adolatli edi, uning bir o’g’li Suhayl yuzi quyoshli Mehrga ko’ngil qo’ygan edi. Bir bog’ni o’ziga bog qilgan, nilufar gulni yaxshi ko’rgani uchun shu rangda kiyinardi.SHoh o’g’lini Mehr bn nikoh tuyini o’tkazish uchun xilma xil sarpolarni kemaga joylashtirib, kemani junatib yubordi. Kema Mehr dovulga uchragan joyga yetganida , suhaylni barcha kemlarini bir birdan ajratdi. Daraxt tepasidagi nozirlar, Jobirga yetkazdi. Ko’p o’tmay Suhayl bn jang qilib, hiyla yo’liga o’tib o’zini kemadan tashlab, kema ostini teshdi.Kema esa, cho’kib ketdi. Jobir taxta ustiga yotga Suhaylni ko’rib, Jobir qo’l oyog’ini bog’lab qasri oldidagi chohga tashladi. Suhaylni chohga tashlashdi. Kim bunga tushsa, 2ta nonu bir oftoba suv berilardi.Dengiz safariga ketganllar qaytgach, Mehrning otasi achchiq nadomat chekdi. Zolimdan qizini qutqarish uchun, shoh No’monga xat yubordi. Ikkimizning bolamiz dushman qo’lida.ulardan ozod qilish taklifini yozdi. No’mon ham javob yozib, 6 oy oldin Suhayl seni makoningga bormoq istagandi. Sen quruqlikdan, men dungizdan borib, qaroqchidan qasos olamiz deya yo’lga chiqishibdi. Jobir qaroqchilar hudidga kelgach, o’rmonga kelishdi. Kiyiklar ko’p edi. NAvdar kiyik ovlashga kirishib, ohu changal orasi tomonga ketganida, ohuni qo’ldan qochirdi. Qaroqchilar ov qilishni orzu qilib, o’zi qaroqchilar qo’liga tushdi. Dushmanlariga asir buldi. Qasrga etib qamab quyishni, hech kim famlamaslikni aytdi. Navdar qanday yerga kelib qolganini bilmasdi. No’mon esa, ko’zlagan manziliga 2 kun qolganida, yana tufon bulib, kemalarni tarqatib yubordi. Shohning kemasi Jobir hududiga kelib qoldi. Shohni qiroqga olib kelib, navdarni boshqa zindanga tashlashdi. Jobir esa bog’da har kun may sharob ichar, lekin Mehrning ruxsoriga tuyolmasdi.
Tunda ikki kanizi bn bog’ chetidan yurib ketayotganlarida chohdagi asirga murojaat qilib, agar meni qutqarsang, seni aytganingni qilaman deb uni qutqarishdi. Mehr o’zi va dengizda chekkan aziyati haqidagi tafsilotni aytib berdi. Sevgilisi oyog’iga yiqilib faryod qilib hushidan ketdi. Mehr ham uni tanib hushidan ketdi. O’ziga kelgach, ishqpechon bo’lib, jism bn jondek bulishdi. Suhayl yashirincha bir necha kun Mehrjon yashagan uyda yashadi. Suhayl jonga kirdi.
Bir kuni Jobir sayr qilib yuraginda, Suhayl to’ng’iz ovlagandek oldidan chiqdi. Dushmanga hamla qildi, Suhayl uni ko’tarib urdi. O’zini bog’lagan ip bn bog’lab, o’zi yotgan chohga tashladi.
Suhayl to’y tomosha qilib, Jobir bandi qilgan asirlarni ozod qilishdi. Ikki shoh xursand bulib, ikki davlatni suhaylga topshirdi. Mehr ham nilufar kiyimida kiyinib yurdi…..

“Birovga choh qazisang, o`zing yiqilasan” kabi yaxshilikka, insof va diyonatga chaqiruvchi, zulmdan, birovga ozor berishdan saqlanishga undovchi mazmundagi maqollar ishlatiladi. “Sab’ai sayyor”da shu mazmundagi maqol bor:

Har kishikim birovga qozg`ay choh,
Tushgay ul choh aro o`zi nogoh. (“Sab’ai sayyor”. 262-bet)


Ushbu bayt dostonning yigirma to`qqizinchi bobida uchraydi. Unda beshinchi iqlim yo`lidan kelgan musofir Bahromga Mehr va Suhayl haqidagi hikoyatni aytib beradi. Adanlik Jobirning dashtu daryoda yo`lto`sarlik qilishi, hiyla-yu makr, jangda mohirligi, podshoh Navdar, qizi Mehr, Yaman shohi No`mon va uning o`g`li Suhayl bilan bog`liq voqealar tasvirlanadi. Voqealar davomida Jobir bularning hammasini asir oladi. Suhaylni chuqur chohga tashlaydi. Mehr yordamida zindondan qutilgan Suhayl Jobirga ro`baro` keladi. Suhayl “Man sanga ko`rguzay yigitlikni” deya uni ko`tarib yerga uradi. Suhaylni tashlagan chohga o`zini tashlaydilar. Shoir xulosasiga ko`ra, “Kim birovga choh qazsa, unga o`zi tushadi”. Yuqoridagi baytda ana shu kechinmalar ifodalanadi.