Dorivor o‘simlik xom ashesini standart xolga keltirish reja

DORIVOR O‘SIMLIK XOM ASHESINI STANDART XOLGA KELTIRISH
Reja:
1. Yig‘ilgan xomashyoni standart holga keltirish.
2. Xomashyoni idishlarga joylashtirish, qadoqlash.
3. Xomashyolarni transport vositalari bilan jo‘natish.
4. Xomashyoni saqlash.


Tayanch iboralar: dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash, quritish, standart xoliga keltirish, qadoqlash ,asosiy dorivor o‘simliklar ro‘yxati.
O‘zbekiston tibbiyotida qo‘llaniladigan dorivor vosita­larning 38-40% ini o‘simliklardan olinadigan preparatlar tashkil qiladi. Ba’zi og‘ir kasalliklarni davolashda ishlatiladi­gan muhim ahamiyatli ayrim dorivor preparatlarni (yurak glikozidlar, qator alkaloidlar, terpenlar, saponinlar, steroid va fenolli birikmalar va boshqa biologik faol moddalar) shu vaqtgacha sintez yo‘li bilan olib bo‘lmadi. Ularni olish manbai hozircha faqat o‘simliklar bo‘lib qolmoqda.
Farmatsevtika sanoati va dorixonalar ehtiyojini qondirish maqsadida har yili katta miqdorda dorivor o‘simliklar mahsuloti tayyorlanadi. Mahsulotlar asosan yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan yig‘iladi. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsuloti­ga bo‘lgan talab oshmoqda. SHuning uchun tayyorlanadigan mahsulotning miqdori ham oshmoqda.
YOvvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning zahirasi har qancha ko‘p bo‘lmasin, yildan-yilga ko‘payib borayotgan tayyorlash miqdorini qondirish hamda tabiiy sharoitda o‘sadigan o‘simliklarni saqlab qolish uchun ularni yig‘ishni to‘g‘ri uyushtirilishi kerak hamda mahsulotlarning tayyorlashni ilmiy asoslangan qat’iy rejaga rioya qilingan holda olib borish zarurdir.
Dorivor o‘simliklarni tayyorlashda quyidagi ishlar bajariladi:
1. Dorivor o‘simliklarni tayyorlash ishini uyushtirish.
2. Mahsulotni yig‘ish.
3. Yig‘ilgan mahsulotni quritish.
4. Yig‘ilgan mahsulotni standart holiga keltirish.
5. Mahsulotlarni idishlarga joylashtirish (qadoqlash).
6. Mahsulotlarni transport vositalari bilan jo‘natish.
7. Dorivor mahsulotlarni saqlash.
Dorivor o‘simliklarni tayyorlashni o‘z vaqtida to‘g‘ri uyushtirish juda katta ahamiyatga ega. Dorivor o‘simliklarni tayyorlashni uyushtirishda quyidagilar bajariladi va tashkil qilinadi:
- ma’lum tuman buyicha dorivor o‘simliklarning tayyorlash rejasini bilish va uni tumanda yig‘ish mumkin bo‘lgan dorivor mahsulot miqdoriga solishtirgan holda aniqlash;
- ro‘znoma va radio orqali xalq o‘rtasida qanday dorivor o‘simliklar qachon, qanday qilib, qaerda yig‘ilishi, quritilishi, sotib olish bahosi hamda qaerda topshirilishi lozimligi to‘g‘risida to‘liq axborot beradigan tegishli tushuntirish ishini olib borish;
- xuddi shu ko‘rsatilgan masalalarni to‘liq aks ettiradigan varaqalar chop ettirish va uni aholi ko‘p yig‘iladigan, hammaga yaxshi ko‘rinadigan erlarga osib qo‘yish;
- dorixona qoshida dorivor o‘simliklar tayyorlovchilar uchun qisqa muddatli o‘qish (tushuntirish) ni tashkil etish;
- dorivor o‘simliklar ko‘p o‘sadigan joyini va zahirasini aniqlash;
- dorivor mahsulotni yig‘iladigan erni aniqlash; dorivor mahsulot yig‘iladigan joyni tanlaganda iloji boricha transport vositasi (avtomashina) boradigan va aholi yashaydigan erdan olis bo‘lmasligini hisobga olish kerak. CHunki dorivor mahsulotlarni yig‘ishga ishdan bo‘sh bo‘lgan erli aholi, maktab o‘quvchilari va pensionerlar jalb etiladi;
- dorivor mahsulotlarni tayyorlashni tashkil etish;
- yig‘ilgan dorivor mahsulotni tayyorlangan joyda quritishni tashkil qilish. Agarda mahsulotni yig‘ilgan joyida quritishni iloji bo‘lmasa, u holda uni zudlik bilan quritiladigan erga transport vositasida etkazish va quritishni tashkil etish.
Dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash tegishli, vakolatli tashkilotlar tasdiqlagan qat’iy reja bo‘yicha olib boriladi. Bu ishni rejalashda dorivor o‘simliklarni tabiiy o‘sish joyida yo‘q bo‘lib ketmasligini va ularni muhofaza qilishning boshqa tadbirlari hisobga olingan bo‘lishi kerak:
- rejalangan miqdordan ortiqcha tayyorlamaslik;
- dorivor o‘simlik mahsulotini faqat ko‘rsatilgan va reja­langan daladan yig‘ish hamda yig‘iladigan dalani har yili qoidaga binoan almashtirib turish;
- dorivor mahsulotni yig‘ish rejasi uni ekspluatatsian zahirasidan ortiqcha bo‘lmasligiga rioya qilish;
- ko‘p yillik o‘tli o‘simliklarning dorivor mahsulot sifatida uning er ustki qismidan foydalaniladigan bo‘lsa, uni ildizi bilan sug‘urib olmaslik, ya’ni bu dorivor o‘simlikni tabiiy sharoitda yuq bo‘lib ketishining oldini olish va boshqalar.
Dorivor o‘simliklarni tayyorlash, qayta ishlash hamda o‘stirish bilan quyidagi idoralar shug‘ullanadi:
O‘zbekiston respublika mahkamasi - «O‘zbekbirlashuv»ning yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklar mahsuloti tayyorlavchi Bosh boshqarmasi respublikada dorivor o‘simliklar mahsulotlarini tayyorlash ishlarini rejalaydi, dorivor mahsulot miqdorini va yig‘iladigan dalalarni aniqlaydi hamda rahbarlik qiladi.
«Dori-darmon» davlat aksiyanerlik jamiyati har yili 21 tur dorivor o‘simliklardan 60-70 tonnaga yaqin miqdorda mahsulotlar tayyorlaydi. Jumladan, dalachoy, achchiq shuvoq, bo‘ymodaron, zubturum, oqqaldirmoq, gazanda, dala qirqbo‘g‘imi, mayda gulli tog‘rayxon, makkajo‘hori onalik ustunchasi, na’matak mevasi va boshqalar.
Dorivor o‘simliklarni yig‘ish bilan yana qishloq xo‘jalik vazirligi O‘rmon xo‘jaligi qo‘mitasiga tegishli “SHifobaxsh” ICHB va boshqa tashkilotlar. Bu idoralar o‘zlariga biriktirilgan xududlarda o‘sadigan dorivor o‘simlik mahsulotlarini yig‘adi va tegishli korxonalarga topshiradi.
Dorivor o‘simliklarning xom ashyo qismlarini yig‘ish ularda tasir etuvchi moddalarning eng ko‘p miqdorda to‘plagan davrida olib boriladi. O‘sishikni rivojlanish (ontogenez) jaraenida o‘rganish natijasida uning tarkibidagi biologik faol moddalarning zng ko‘p miqdorda to‘planishiga qarab, xom ashyoni optimal yig‘ish muddati belgilanadi. Dorivor xom ashyoni yig‘ish muddati taqvim davrlarda ifodalansada, lekin ular fakat umumiy yo‘llanma sifatida keltiriladi. Ba’zan ularni yig‘ib rivojlanish fazasi bilan tug‘ri kelmasligi xam mumkin. O‘simliklar rivojlanishi bir necha faktorlarga bog‘lik: o‘simlik o‘sadigan geografik zonaga, o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlariga, yilning materiologik sharoitiga, tuprok sharoitiga va bosh-kalar. Masalan, chuchukmiya ildizini tayerlash Uralda may oyidan oktyabrgacha, Dog‘istonda martdan iyungacha, Turkistonda oktyabrdan ap-relgacha va x.k. muddatlarda olib boriladi.
SHuning uchun yig‘ish davrini aniq belgilashda (tashqi belgilarga qarab) rivojlanish fazalarini nazarga olish kerak. Bu fazalar ayrim o‘simlik turlari uchun bir xil bo‘lmay, uni belgilash o‘simlikning turli organlarida biologik faol moddalarning maksimal miqdorda to‘planishiga bogliq. Ba’zi o‘simlik vakillarining alohida kismlari yig‘iladi, o‘simlikni xom ashyo qismi yig‘ilganda, iloji boricha kerak bo‘lmagan qismlari kam aralashgan, begona o‘simliklar umuman aralashmagan xolda, to‘g‘ri yig‘ilishi kerak. Xom ashyoni aloxida turlari kunning xar xil soatlarida yig‘ilishi mumkin. Asosan ochiq xavoda, kunduzgi soatlarda xom ashyoki yig‘ish kulay. Xom ashyoni erta saxarlab yoki kuyosh botgandan so‘ng, ya’ni o‘simlikda shudring bo‘lgan vaqtda yig‘ish tavsiya etilmaydi.