Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

Inson faoliyatining asosiy turlari
Inson faoliyatining turli-tuman qirralari mavjud bo‘lib, xozirgi zamon taraqqiyotini xisobga olib, inson faoliyati ikkita turga: ya’ni jismoniy mexnat va aqliy mexnat turlariga bo‘lish mumkin. Bunday bo‘linish, albatta, birmuncha umumiy tarzda nisbiy bo‘lsa xam, bunday bo‘lib qarash faoliyat turlariga baxo berishda ancha engillik tug‘diradi.
Inson jismoniy ish bajarganda uni o‘z kuchi va qudrati asosida bajaradi, bunda uning butun tanasiga og‘irlik tushadi, ya’ni paylari zo‘riqadi va buning natijasida tanadagi xarakatlanish, ko‘tarish qobiliyati oshadi xamda xadeb zo‘riqish natijasida umumiy jismoniy rivojlanish vujudga keladi va bu o‘z navbatida nafas olish, qon aylanish tizimlarining mustaxkam va tekis ishlashini ta’minlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, uning organizmidagi ovqatlanish va modda almashish jarayonlarini yaxshilanishiga olib keladi. Jismoniy mexnat asosan yakka tartibda ishlovchi xunarmandlar va uncha katta bo‘lmagan er mulkiga ega bo‘lgan dexqon xo‘jaliklari uchun birmuncha samara berishi mumkin. Lekin boshqa soxalarda va ayniqsa, ijtimoiy-iqtisodiy nuqtayi nazaridan va insoniyatning taraqqiyoti nuqtayi nazaridan bunday mexnat yaxshi samara berishi mumkin emas. Buning asosiy sababi iqtisodiy samaradorligi kam bo‘lishi bilan birga jismoniy ish bajarilganda inson zo‘riqib charchashi xisobiga yarmidan ko‘p vaqti dam olishga sarf bo‘ladi, bu esa mexnat samaradorligini o‘sishiga yordam bermaydi. YAna shuni xam ta’kidlash kerakki, xech qachon va xech qaerda faqatgina jismoniy mexnat bilan shug‘ullanish imkoniyati yaratilgan desa bu mubolag‘a bo‘ladi, chunki xar qanday ishni bajarishdan oldin uni rejasi tuziladi va bu aqliy mexnatni jismoniy mexnat bilan qo‘shib olib boriladi demakdir.
Aqliy mexnat bilan xayot faoliyati xavfsizligi o‘rtasidagi bog‘lanish. Ma’lumki, aqliy mexnat bilan bajariladigan ishlar bu umumiy ma’lumotlarni to‘plash va ularni ishlatish joylarini aniqlash uchun fikrni bir joyga to‘plash xamda aqlni ishlatishni taqozo qiladi.
Bu odam uchun eng kerakli bo‘lgan xarakatlanishni chegaralaganligi sababli yurak qon-tomir tizimining ishini og‘irlashtiradi va xarakat cheklangan organizm faolligiga qarshilik ko‘rsatadi, bu esa odamni tushkinlikka tushishiga olib keladi va ish bajarilishiga ruxiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunda fikrlash qobiliyati, eslash qobiliyati va ma’lumot qabul qilish qobiliyatlari susayishi mumkin.Xozirgi zamonaviy texnologiyalarda kelib, jismoniy mexnat deyish mumkin bo‘lgan ishlar deyarli yo‘q. Shuning uchun umuman jismoniy ish deb belgilanadigan ishlarni quyidagi ish turlariga bo‘lish mumkin: anchagina bilak kuchini ishlatib bajariladigan ishlar; mexanizatsiyalashtirilgan ishlar; sanoatda yarim avtomatlashtirilgan yoki to‘liq avtomatlashtirilgan ishlar; ko‘pchilik bilan bajariladigan ish turlari (konveerlar); masofadan turib boshqarish yo‘li bilan bajariladigan ish turlari; aqliy mexnat.
Xozirgi zamon texnika taraqqiyoti yuqori bosqichlarga ko‘tarilgan bo‘lishidan qat’i nazar, qo‘l mexnati xali xamma jabxalarda yo‘qolib bormoqda deb aytish ancha qiyin. Albatta qo‘l kuchi bilan bajariladigan ishlar inson organizmi tomonidan ko‘p miqdorda energiya sarflanishini talab qiladi. Bu ishlarni mexanizatsiyalashtirish esa ishchi kuchi sarflab ishlanadigan ba’zi jarayonlarni anchagina qiyinlashtirilgan programmalar asosida ishlashga olib keladi. Mexanizatsiyalashtirilgan sanoat korxonalarida endi qo‘lning xamma muskullari kuchi sarflanmasdan, balki qo‘l uchlaridagi muskullarning ishlash faolligi ortadi. CHunki bunday sharoitda faqatgina mexanizatsiyalashtirilgan vositalarning boshqarish tugmalarinigina bosishga to‘g‘ri keladi va bu ishlar tez va aniq bajarilishini talab qilganligi sababli va bundan tashqari boshqarish mexanizmlarida bajarilayotgan ishlar murakkab boshqarish pultlarida amalga oshirilsa, bunda juda katta miqdordagi axborotlar majmuasidan foydalanilsa, bu ishlarning bir xilligi va doimo bir xil ishni qayta-qayta bajarish inson organizmida fikrlash qobiliyati susayadi, reaksiyasi tezligi pasayadi va juda tez toliqish boshlanadi.
YArim avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonida odam bajarayotgan ishning tashqi tomonida faqat kuzatuvchi sifatida qatnashadi, chunki boshqa ishlov berish ishlarini mexanizmlar bajaradi. Bu erda odamning asosiy vazifasi mashina bajara olmaydigan mayda-chuyda ishlarni bajarib, mashinaga xizmat ko‘rsatish bo‘lib qoladi: ishlov berilishi kerak bo‘lgan materialni mashinaga o‘rnatish, mexanizmni ishlatib yuborish, tayyor bo‘lgan maxsulotni olish. Bu ishlardagi asosiy tavsif tomoni ishlarning doimo bir xilligi, ish bajarish tempi yuqoriligi, ishda tezkorlik va ijodiy yondashish masalalari yo‘qotiladi.
Ish faoliyatining konveer turida ish mayda-mayda bo‘lakchalarga bo‘linib, xar bir bo‘lakni bitta odam bajaradi va bunda kerakli maxsulotlar va detallar konveer yordamida o‘sha ish bajarilayotgan joyga etkazib beriladi. Bu ish turida ishning ma’lum ritmga rioya qilinishi va bu ritmning juda tez kechishi va xar bir bajariladigan operatsiya aniq tartibni va ketma-ketlikni talab qilishi ishchidan maksimal diqqatni talab qiladi va bu ish turida iloji boricha konveer tezligini saqlash talab etiladi. Bunda bir xil uncha katta bo‘lmagan operatsiya doimo takrorlanganligi sababli, ishchini tezda toliqishi va asab tolalarining tarang tortilishiga olib keladi va bu asabiy toliqish salbiy xodisalar kelib chiqishining asosiy omili xisoblanadi.
Ish bajarishning masofadan turib boshqarish turida ish bajaruvchi kishi ma’lum bir ishni bajarish uchun emas, balki umumiy texnologik jarayonning bir xalqasiga aylanib qoladi. Bunda uning asosiy vazifasi pult yordamida texnologik jarayonga ta’sir ko‘rsatishga tayyor xolatda bo‘lishni taqozo qiladi. Shuning uchun ishchi doimo biror bir vazifani bajarishga tayyor xolatda bo‘lsa xam, uning umumiy fiziologik faoliyatida chegaralanish vujudga keladi. Demak, masofadan turib boshqarish vazifasini tez-tez texnologik jarayonga aralashib turilgandagina odam ma’lum darajada o‘z ishidan qoniqish xosil qiladi.
Aqliy mexnatni bir necha turkumlarga bo‘lib qarash maqsadga muvofiqdir. Bular: operatorlik ishlari, boshqarish, ijodiy, tibbiyot xodimlarining mexnati, o‘qituvchilar mexnati, o‘quvchilar va studentlar mexnati sifatida tavsiflanishi mumkin. Masalan, operatorlik mexnati umumiy aqliy mexnat turlari ichida katta mas’uliyat talab qiladigan va nixoyatda ko‘p miqdordagi ma’lumotlarni o‘ziga jamlagan xolda ma’lum echimga kelishni talab qiladigan mexnat turi xisoblanadi. Bu albatta, inson organizmini asabiy zo‘riqishga olib keladi. Masalan, aviadispetcherlarning mexnati xaqida so‘z yuritsak, ularning qanchadan-qancha ma’lumotlarni xisobga olgan xolda ayrim echimga kelishi uchun vaqt chegaralangan xolatda ma’lum xulosaga kelish talab etishi albatta, katta mas’uliyat va qo‘yilgan vazifani aniq bajarishga intilish asabiy zo‘riqishga olib keladi.
Boshqaruvchi raxbar xodimlarning mexnatini xam xuddi shu, aviadispetcherlar xizmatiga taqqoslash mumkin, chunki bularning mexnatida xam ma’lum bir korxonaning ish faoliyatidan kelib chiqishi mumkin bo‘lgan xamma nosozliklarning oldini olish, odamlar, ya’ni ishchilar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar bilan bir qatorda texnologik jarayonlar ishini bir maromda olib borish va umumiy ish faoliyatini boshqarish qanchadan-qancha asabiy zo‘riqishlarga olib kelishini tasavvur qilish mumkin. Bunda yana umumiy ishga javobgarlik xissi xam kelib qo‘shiladi.
O‘qituvchilar va tibbiyot xodimlarining ishida xam o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Bular doimo odamlar bilan muloqotda bo‘ladilar. Ularga turli-tuman ma’lumotlar xar laxzada kerak bo‘lib turadi va buning ustiga vaqt tanqisligi xolatida aniq bir echimga kelish kerakligi ularning mas’uliyat xissini oshirib yuboradi va bu o‘z navbatida asabiy va emotsional zo‘riqish paydo bo‘lishiga olib keladi.
Ijodiy ish mexnat qilishning eng murakkab formasi xisoblanadi. Bu mexnatda, albatta, birinchidan katta bilim va etarli darajadagi soxada bo‘ladigan ma’lumotlar, fikrlash qobiliyati va eslash qobiliyati kabi asabiy zo‘riqish paydo qiluvchi xodimlar: bular ilmiy xodimlar, konstruktorlar, yozuvchilar rassomlar va arxitektorlarning mexnati xisoblanadi. Bunday mexnat turlari juda katta emotsional va asabiy zo‘riqishlarni talab qiladi. Bunday mexnat qiluvchilarda texnokardiya va qon bosimini oshishi, kislorodga organizm talabining oshishi, tana xaroratining oshishi kabi funksional o‘zgarishlar bo‘lishi kuzatiladi.
Odamning ish jarayonida energiya sarflashi ishning og‘ir-engilligiga, ya’ni muskul energiyasini sarflashiga, ishga taalluqli bo‘lgan ma’lumotlarning zarurligiga, emotsional zo‘riqishning darajasi va boshqa sharoitlar (xavoning xarorati, nisbiy namligi va xavo xarakati tezligi) ga xam bog‘liq bo‘ladi. Masalan, aqliy mexnat qiluvchilar (o‘qituvchilar, tibbiyot xodimlar va muxandislar) ning bir kecha-kunduz davomida sarflagan energiyalari 10,5—11,7 MJ ni, mexanizatsiyalashtirilgan ishlarda va xizmat ko‘rsatish jabxalarida ishlayotganlar 11,3—12,5 MJ ni va og‘ir mexnat qilayotganlar esa 18 MJ energiya sarflashi aniqlangan.
Mexnatda energiya sarflash mexnat qilish xolatiga xam bog‘liq bo‘ladi. O‘tirib ish bajarganda umumiy energiya sarfiga nisbatan 5-10% ortiq energiya sarflaydi. Tik turib ishlaganda 10-25%, majburiy nobop sharoitda esa 40-50% ortiq energiya sarflanadi. Aqliy mexnat qilish jarayonida bosh miya ishi uchun sarflanadigan energiya miqdori umumiy organizm sarfidan 15—20% ortiq bo‘ladi (bosh miya xajmi tana xajmining 2% ini tashkil qiladi). Aqliy mexnat jarayonida sarflanadigan energiya miqdori odamning asab emotsional xolatiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, o‘tirib ovoz chiqarib o‘qish jarayonida energiya sarfi 48% ga ortadi, ko‘pchillikka ma’ruza qilgan vaqtda 94% ga ortadi va xisoblash mashinalari operatorlari sarflagan energiya xajmi 60—100% ga ortishi kuzatilgan.