Dori vositalarining olinish yo’llari va yaratish istiqbollari. O’zbekistonda dori vositalarini yaratishning asosiy yo’nalishlari. Mavzuni o’rganishdan maqsad

Dori moddalarini olish manbalari

Dori moddalarni olishda hozirgacha tabiiy manbalar, jumladan o’simlik va xayvon mahsulotlari, neft, toshko’mir, yoqilg’i, slants, turli minerallar, qazilma ma'danlar va boshqa kazilmalar asosiy xom ashyo bo’lib hisoblanadi.

Masalan, noorganiq dori moddalarni olishda xom ashyo sifatida tabiiy minerallar, rudalar, dengiz, ko’l va quduq suvlari, tabiiy gazlar (O₂, N₂ va boshqalar), qazilmalar hamda kimyo sanoati chiqindilaridan foydalaniladi.
Noorganiq dori moddalarning ba'zilari tabiatda tayyor xolda ham bo’ladi. O₂, S, NaCl, SaSO₄ va boshqalar. Bu dori moddalar yot qo’shilmalardan tozalanadi. So’ngra tibbiyotda ishlatishga ruxsat etiladi.
Bor kislotasi (sassolin) bura Na₂B₄O₇H₂O (tinkal), asharit 2MgO B₂O₃ H₂O dan olinadi
2MgO B₂O₃ H₂O+ 4HCl→2H₃BO3 + 2MgCl₂
Yoki
Na2B4O₇*10N₂O+2HCl→4H₃BO₃+2NaCl+5H₂O
Eritmadan H3BO3 quritish yordamida qayta kristallash yo’li bilan ajratib olinadi.
Ko’pchilik sintetik organiq moddalarni olishda koks-kimyo, urmonchilik – kimyo va neftni kayta ishlash sanoati korxonalarida, toshkumir, yogoch va yokilgi stantslarni kuruk xaydash, neftning turli fraktsiyalaridan xaydab olingan mahsulotlari ishlatiladi. Fraktsiyalardan xar qaysi modda ayrim xolda rektifikatsiya va kristallizatsiya usullari yordamida ajratib olinadi va ulardan turli dori-darmonlarni sintez kilishda boshlangich mahsulot sifatida foydalaniladi.
Furfurol moddasini olishda yog’och asosiy tabiiy manbalardan biri bo’lib hisoblanadi, yogochni kuruk xaydash yordamida atseton, sirka kislotasi va boshqa organiq moddalar olinadi.
Neftni kayta ishlash mahsulotlaridan tibbiyot va farmatsevtika amaliyotida, asosan uning tarkibidagi tuyingan uglevodorodlardan tashkil topgan suyuk va kattik preparatlari olinadi. Vazelin moyi, vazelin va kattik parafinlar ishlatiladi.
O’simliklarning turli organlaridan (bargi, po’stlogi, poyasi, ildizi, mevasi va guli) oqsil, uglevod va efir moylaridan, yana terpenoidlar, alkaloid, glikozid, vitaminlar va boshqa qimmattbaxo biofaol moddalar ham olinadi. Shuningdek o’simliklardan turli ekstraktlar, galen preparatlari, kaynatma, damlama va boshqa dori turlari tayyorlanadi.
Dori moddalarni olishda xayvon organlaridan ham foydalaniladi, jumladan, kora molning qalqonsimon bezidan tireoidin preparati, buyrak usti bezining miya qismidan adrenalin, noradrenalin, shu bezning po’stloq qismidan esa turli kortikosteroid gormonlar (dezoksikortikosteron, kortizon va boshqalar) va boshqa shu kabi gormonlar olinadi.
Dori moddalarni olishda mog’orlar ham xom ashe bo’lib xizmat kiladi, bo’larga antibiotiklar olishni misol qilish mumkin. Masalan, penitsillin olishda Penicillinum chrysogenum ishlatiladi. Ushbu mog’or uz faoliyati davomida penitsillinning bir qancha turlarini hosil qiladi.
Masalan, penitsillin biosintez usulida quyidagicha olinadi:

1. 
   Fermentatsiya (bijgish) jarayoni (mikroorganizmlarning hayoti faoliyatida ruy beradi).
   
2. 
   Kultural suyuklikdan penitsillinni ajratib olish va tozalash.
   

Fermentatsiya jarayoni odatda (steril sharoitda) fermentatorlarda jadal aralashtirish va sterillangan havo yuborish bilan olib boriladi (ozukali muxitda) 23-24˚S pH 6-6,5, minutiga 1l havo yuboriladi. Fermentatsiya 72-120⁰S (3-5kun) davom etadi.