Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

11-jadval
1 m3 hajmdagi don massasi og‘irligi va g ‘ovakligi
0 ‘simlik turi
lm 3 dagi 
og‘irligi, kg
g‘ovak-
ligi,%
0 ‘simlik turi
lm 3 dagi 
og‘ irligi, 
kg
g'ovak-
ligi,%
Yirik
boshoqli
g ‘alla
260-300
70-80
Zig‘ir
580-680
35-45
Mouli
kungaboqar
325-440
60-80
M akkajo1-
xori
680-820
35-55
Suli
400-550
50-70
Tariq
680-730
30-50
Sholi
440-550
0-65
Javdar
680-750
35-45
Grechixa
560-650
50-60
Bug‘dou
730-840
35-45
Arpa
580-700
45-55
N o‘xat va 
bo‘rilukkak
750-800
40-45
48

---

lia r bir 
don va don uyum i saqlash obyekti sifatida muhim 
tihamiyatga ega b o ‘lgan issiqlik sig ‘imi, harorat o ‘tkazuvchanlik 
va 
issiq-nam lik o ‘tkazuvchanlik kabi qator issiq-fizik ham da m assa 
alm ashinuv xususiyatlariga egadir. B u xususiyatlar don uyum ida 
konveksiya va issiq o ‘tkazuvchanlik y o ‘li bilan kelib chiqadigan 
issiqlik va m assa alm ashinuv kabi murakkab jarayonlar hisoblanadi.
Don uyum ida issiq о ‘tkazuvchanlik donlarning bevositabir-biriga 
tegib turishi natijasida yuzaga keladi. Bunda issiqlik energiyasi bir 
dondan ikkinchi donga oson uzatiladi. K onveksiya esa suyuq yoki 
gaz 
m uhitida kuzatiladi. B unda issiqlik m olyar yoki m olekulyar y o ‘l 
bilan (donlararo b o ‘shliqni egallab turgan havodagi zarrachalar) 
uzatiladi.
Issiqlik sig‘imi. 
Donning issiqlik sig‘imi, qizishi uchun talab 
etiladigan issiqlik miqdorini belgilaydi ham da solishtirm a issiqlik 
sig‘imi o ‘lchamini tavsiflaydi. D onning solishtirma issiqlik sig‘imi 
(J (kg. °K)), undagi quruq m odda issiqlik sig‘imi bilan suvning 
issiqlik sig‘imi orasidagi o ‘rtacha o ‘lcham hisoblanadi.
D on tarkibidagi quruq m oddalarning issiqlik sig ‘imi 1550 J/ 
(kg.°K) yoki 0,3-0,4 K kal/ (kg.°C) ni tashkil etadi. Suvning issiqlik 
sig‘imi 4190 J/(kg.°K) yoki lK kal/(kg.°C) ga teng deb qabul qilinadi. 
D onning namligi ortishi bilan uning issiqlik sig‘im i ortib boradi.
Donning solishtirm a issiqlik sig‘imi havoning solishtirm a issiqlik 
sig‘im idan deyarli ikki baravar katta, shu bilan bir qatorda suvning 
solishtirm a issiqlik sig‘imidan ancha kichikdir.
Issiqlik o ‘tkazuvchan!igi. 
M ateriallarning issiqlik o ‘tkazuv- 
chanligi issiqlik o ‘tkazish koeffitsenti 
bilan xarakterlanadi. 
Don m assasining issiqlik o ‘tkazish koeffitsentining pastligi or- 
ganik aralashm alar m iqdoriga bog‘liqligi bilan hisoblanadi. Don 
massasining 40-45 % ni havo bilan aralashishi hisobiga issiqlik 
o ‘tkazishni qiyinlashtiradi. O datda bug‘doyni issiqlik o ‘tkazuv- 
changligi, organik materiallar va yog'och m ateriallarini issiqlik 
o ‘tkazuvchanligi bilan bir biriga yaqin hisoblanadi. Yog‘och 
materialini issiqlik o ‘tkazish koeffitsenti 0,1-0,5 Vt(m K), havoning 
issiqlik o ‘tkazish koeffitsenti 20 °C da 0,0252Vt(m K)teng. Don
49

---

m assasining issiqlik o ‘tkazish koeffitsenti 0,13-0,2V t (m K) 
oralig‘ida b o ‘ladi. Issiqlik o ‘tkazish koeffitsenti don m assasining 
nam ligiga paralel ravishda b o g iiq . K uzatishlardan m alum b o ig a n k i 
don m assasida nam likni ortishi issiqlik o ‘tkazishjadalligi kuzatilgan. 
M asalan 10% nam lika nisbatan 38 % nam likda issiqlik o ‘tkazish 
ikki barobarga oshganligi aniqlangan.
H a ro ra t o‘tkazuvchanIik 
koeffitsienti m ahsulotlarda harorat 
o ‘zgarishining tezligi uning issiq inertsiya xususiyatlarini bildiradi.
D on uyumi ju d a past harorat o ‘tkazuvchanligi xususiyatiga, 
y a ’ni yuqori issiq inertsiyasiga egadir. D on uyum larining harorat 
o ‘tkazuvchanlik koeffitsienti pastligining ijobiy aham iyati shundaki, 
saqlash uchun yaxshi rejim tashkil etilgan om borlarda yilning issiq 
m uddatida ham don uyumida quyi harorat saqlanadi. A ksincha 
uning salbiy tom oni shundaki, fiziologik jarayonlam i qulay sharoit 
natijasida ajraladigan issiqlik don uyum larida o ‘rnashib qolishi va 
uning o ‘z-o ‘zidan qizishini yuzaga keltirishi mumkin.
Don uyum ining kichik harorat o ‘tkazuvchanligiga b o g iiq holda, 
om borxonalam ing markaziy qism ida joylashgan, y a ’ni yuqorigi 
qatlamdan, pol va devorlardan yiroq b o ig a n donlar uzoq vaqt 
o ‘zining dastlabki haroratini saqlab qoladi. M asalan, donni kuzning 
iliq kunlarida sovitm asdan, ham da sovuq kunlar boshlanm asdan 
om borxonaga joylashtirilsa, uning o ‘rta qatlam larida dastlabki, 
y a ’ni don joylashtirilgan vaqtdagi iliq harorat uzoq vaqt saqlanadi. 
Aksincha, quyi haroratga ega b o ig a n don uyumi esa issiq kunlarda 
ham o ‘zining past haroratini saqlab qoladi.