Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

2- sxema. Silos elevatorlaridan chiqarishda don uyumining
turlicha oqib tushish sxemasi
A sim m etrik oqim (b rasm) diametri katta bo‘lgan, ham da yuklash 
va chiqarish teshiklari nosim m etrik joylashgan siloslarda kuzatiladi. 
Bunday siloslardan donni chiqarishda m arkaziy ustun bilan bir 
qatorda unga jipslashgan yon devordagi don uyumi ham oqib tusha 
boshlaydi. Sxemadan k o ‘rinib turibdiki, m arkaziy ustunning o ‘ng 
tom onga b o ‘lgan yuqori bosimi natijasida m azkur tom ondagi donlar 
chap tom onga nisbatan ilgariroq chiqib ketadi.
46

---

Shunday qilib o ‘z-o ‘zidan saralanish oqibatida omborlarda 
saqlash uchun joylashtirilgan donning bir jinsliligi buziladi. Bu 
esa donning qisman yoki butunlay nobud b o iish ig a olib keluvchi 
salbiy fiziologik jarayonlarni vujudga keltirishi mum kin. Yetarlicha 
nazorat b o im a g a n d a fiziologik jarayonlar faol kechib, don butunlay 
o ‘z-o‘zidan qizib qoladi.
Shuni esda tutish lozimki, o ‘z-o ‘zidan saralanish salbiy fizik 
xossa b o iib , uni y o ‘qotishga qaratilgan barcha tadbirlar hali-ha- 
nuz o ‘z yechim ini topgani y o ‘q. Shuning uchun donning sifat 
ko‘rsatkichlarini aniq belgilash, shu bilan bir qatorda nam unaning 
aniq b o iish id a m azkur fizik xususiyatni e ’tiborga olish lozim.
Don m assasining g ‘ovakligi. 
G ‘ovaklik deganda don uyumidagi 
donlararo havo bilan to ig a n b o ‘shliq tushuniladi. D on uyumining 
g ‘ovakligi uni saqlash davrida kechadigan barcha fiziologik va 
biologik jarayonlarga ta ’sir etadi.
G ‘ovaklik faqatgina donning m orfologik tuzilishiga yirikligiga 
b o g iiq b o iib g in a qolmay, balki uning namligi, begona aralashm alar 
miqdori, qalinligi ham da uning bir tekisligiga b o g iiq d ir.
D on uyum ining g ‘ovaklaridagi havo uyum dagi har bir tirik 
organizmni uzoq m uddat havo bilan ta ’minlab turadi. Shuningdek, 
bu havo u ru g iik donlarning unish qobiliyatini saqlanishiga ham o ‘z 
ta ’sirini k o ‘rsatadi. Don uyumining joylashishida zichlik qanchalik 
kam b o is a , g ‘ovaklik shunchalik yuqori b o ia d i. Bu esa amalda 
k o ‘p joyni talab etadi.
D on uyum idagi g ‘ovaklikning hajm i don turi, nam ligi va boshqa 
k o ‘rsatkichlarga b o g iiq holda turlicha b o ia d i. M asalan b ug‘doyni 
1,2 -1,4 2sm 3 hajm dazichlaganda uning a slo g irlig ish u n g a muvofiq 
7 30-820 g.l b o ia d i. D onning zichlanishi bilan natura orasidagi farq
g ‘ovaklik hajm ini aniqlaydi, donning g ‘ovakligi o ralig‘idagi hajmi
don uyum ini egallagan umum iy hajm ga nisbatan belgilanadi. D on
uyumi g ‘ovakligini(S)quyidagi form ula bilan topish mumkin.
w
47

---

bu yerda; W - don uyum ining um um iy hajmi, ml;
V - don uyum i qattiq jism larining haqiqiy hajmi; ml. 
G ‘ovaklikni shuningdek, quyidagi formula yordam ida ham
aniqlash m umkin: 
S
= 100 
- 1
=
100
-
—
100
w
bu yerda, t - don m assasining zichligi, g/ml 
D on uyum ining ichida yirik va m ayda donlar aralash b o ‘lsa, 
don uyumi zich joylashib, g ‘ovaklik nisbatan kichik b o ‘ladi, donlar 
yirik-m aydaligi bir tekis bo'Isa, shuningdek yum aloq ham da p o ‘sti 
notekis bo ‘lgan donlarda g ‘ovaklik nisbatan yuqori b o ‘ladi. Don 
uyum ida nam lik qanchalik k o ‘p b o ‘lsa, to ‘kiluvchanlik shuncha 
qiyinlashadi va uyum ning zichligi oshadi.
B u hoi don uyum i g ‘ovakligining kam ayishiga olib keladi. 
D onlarning saralanishi don uyumi g ‘ovakligining o ‘zgarishiga sabab 
b o ‘ladi, hosil bo ‘lgan farq shamollatish, quritishda turli qavatlarda 
havoning notekis taqsim lanishiga olib keladi.