Don va don mahsulotlari iste’mol qiymatini oshirish usullari

Kuchli bug’doy. Bug’doy donining o’ziga hos ko’rsatkichlari uning shishasimonligi, kleykovina miqdori va sifati ma’lum darajada bug’doyning texnologik qiymatini, a’lo darajadagi non mahsulotlari tayyorlash imkoniyatlarini belgilab beradi. Shu va bunga o’xshash belgilar juda o’zgaruvchan bo’lib, nav xususiyatlari, agrotexnika, tuproq-iqlim sharoitlariga qarab, bug’doy donining nonboplik xususiyatlari ham o’zgarib turadi.shunga ko’ra turli xil texnologik xususiyatlarga ega bo’lgan yumshoq bug’doy uch guruhga ajratiladi: ,,kuchli’’, ,,o’rtacha’’, ,,kuchli’’.
Jahon amaliyotida tegishli texnologik jarayonlarda undan tayyorlangan xamir o’z shaklini barqaror saqlay oluvchi, yirik hajmli, mag’zi yaxshi, g’ovak non tayyorlash mumkin bo’lgan bug’doy ,,kuchli’’ bug’doy deb ataladi. ,,kuchli’’ bug’doy nonboplik xossasi past bo’lgan partiyalarga qo’shilganda, nonboplik jihatdan ancha yaxshi bug’doy uni aralashmasi olish imkonini beradi. Demak, birinchi guruhga a’lo sifatli non olinadigan va ,, kuchsiz’’ bug’doy sifatini yaxshilash uchun qo’llanilishi mumkin bo’lgan bugdoy navlari kiradi.
,,o’rtacha’’ nomini olgn bug’doy esa ,,kuchli’’ bug’doy qoshmasdan turib, me’yordagi non olish mumkin bo’lgan bug’doydir. Ammo ,,o’rtacha’’ bug’doy ,, kuchsiz’’ bug’doyning nonboplik xususiyatlarini yaxshilash qobiliyatiga ega emas. ,,kuchsiz’’ bug’doy past sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lgan non olinadi, shu sababli ,,kuchsiz’’ bug’doyga ,,kuchli’’ bug’doy qo’hish natijasida yaxshi non olishga erishish mumkin. Jahon ishlab chiqarishida yumshoq bug’doyning solishtirma og’irligi ,,
Qozog’iston, AQSH va Argentinada yetishtiriladi. Bug’doy ,,kuch’’ ni aniqlash uchun vositali va vositasiz usullar qo’llaniladi. Vositasiz usulga yanchib kuchli’’ guruhda 15-20%, ,,o’rtacha’’ guruhga 25-30% va ,,kuchsiz’’ guruhda 50-55 % ni tashkil qiladi.
,,Kuchli’’ bug’doy, asosan, Rossiya, Kanada, va pishirib sinash ussullari kiradi. ,,Kuchli’’ va ,,kuchsiz’’ bug’doy unidan tayyorlangan nonlar sifat ko’rsaatkichlari orasidagi farqlarni ko’rish mumkin.
,,Kuchli’’ va ,, kuchsiz’’ bug’doydan tayyorlangan nonning hajmiy chiqimi miqdori va shakli barqarorligi

Pishirish turi	Pishirilgan nonning sifat ko’rsatkichlari	Bug’doy uchun belgilangan me’yorlar
		kuchli	kuchsiz
Shakarsiz	Nonning hajmiy chiqishi ml. da, N/D	450 va ubdan yuqori, 0,4 va undan yuqori	360 va undan yuqori 0,3 va undan past
Shakarli	Nonning hajmiy chiqimi ml. da, N/D	500 va unndan yuqori, 0,4 va undan yuqori	400 va undan past 0,3 va undan past
Kaliy bromatli	Nonning hajmiy chiqimi ml. da, N/D	650 va undan yuqori 0,5 va undan yuqori	450 va undan past 0,4 va undan past

Izoh: 1. N/D non balandligining diamertiga nisbati. 2. Xamirga ozroq miqdorda shakar qo’shish xamirnining havo pufakchalari hosil qilish qobiliyatini kuchaytiradi, bunda xamirturush hujayralari sifatida foydalaniladi. 3. Un vaznining 0,001-0,002 % miqdorida xamirga kaliy bromate (KBrO₃) qo’shish non hajmiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa, non bromatli non pishish usuli qo’llaniladi
Vositali usul non tayyolashdan oldin donning nonboplik xususiyatlari haqida ma’lumotga ega bo’lish imkonini beradi. Bu usul turli ko’rsatkishlarni hisobga olishga asoslanadi. Vositali usulga kam vaqt sarflansa ham, u maxsus mirakkab asboblar, avtomatik yozuvchi moslamalar bilan ishlashn taqozo etadi. Alveograf va farinograf singari asboblar eng keng qo’llanilib, ularning diagrammasi shakllari asosida un ,,kuchi’’ haqida xulosa chiqarish mumkin.
Alveografda, asosan, xamirning gaz saqlovchanlik qobiliyati aniqlanadi. Bunda xamir pufakchasini yorulguncha shishirish ergo orqali ifodalanadi. Farinograf yordamida xamir qorishda uning barqarorligi tekshiriladi. Bug’doy sifatining ,,kuch’’ bo’yicha differensiatsiya ko’rsatkichlarini tekshirish mumkin
,,Kuchli’’ bug’doy unidan tayyorlangan xamir mexanik ishlov berish va oshirish-bijg’ish jarayonida bo’shashib ketmaydi. Shuningdek, xamir uzoq vaqt bijg’ishga (6-8 soat) qo’yilganda oliy navli (shakar barqaror, yirik hajmli, nozik g’ovakli) hajmiy chiqishi 450 ml. dank am bo’lmagan non olishini ta’minlaydi.
Kuchli’’ bug’doy tarkibida oqsilning ko’p miqdorda (odatda, 15-16 % dan past emas) bo’lishi, yetarli darajada yaxshi sifatli (birinchi guruh) klekovina (28% dank am emas) mavjudligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday bug’doy donida tip va kichik tiplarga qarab shishasimonlik 65-67 % gaca bo’ladi. Shuningdek, kuchli’’ bug’doy ,, kuchsiz’’ bug’doyning nonboplik qiymatini yaxshilovchi muhim aralashma sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Uning aralashmalik qiymati qancha yuqori bo’lsa, u aralashma tarkibiga shuncha kam qo’shiladi.
,,Kuchli bug’doy yetishtirishni ko’paytirish – sifatli non tayyorlashni yaxshilash va eksport borasidagi mamlakat manfaatlariga mos keladi. Jahon g’alla bozorida ,,kuchli’’bug’doyga talab doimo yuqori, shuningdek juda yuqori narxlarda baholanadi. Jamoa xo’jaliklari, dehqon-fermer xo’jaliklari, shuningdek, shirkat xo’jaliklari davlatga g’alla sotish jarayonida odatdagi yumshoq bug’doy xarid narxiga nisbatan ,,kuchli’’ bug’doy uchun ancha yuqori, ya’ni 40% gacha ustama haq olishadi. ,,Kuchli ‘’ bug’doy yetishtirishga ixtisoslashtirilgan xo’jaliklar uchun dala zararkunandalariga qarshi kurashishda, zarur bo’ladigan kimyoviy moddalar va o’g’itlar bilan birinchi navbatda ta’minlanadi.
,,Kuchsiz’’ bug’doy sifatini yaxshilash maqsadida qattiq bug’doy ham ishlatiladi. Bundan tashqari, qattiq bug’doy makaron va yorma sanoati, shuningdek, un ishlab chiqarishda asosiy xomashyo sifatida qo’llaniladi. DST talablariga mos ravishda qattiq bug’doy uchun ham xarid narxlariga ustama haq to’lanadi
“Kuchli” va ,,qattiq bug’doy doni partiyalari uchun klekovina miqdori va sifati, shuningdek, donning toshbaqa-kanadan zararlanganligi ham aniqlanadi. Barcha bug’doy partiyalarining namunaviy tarkibi aniqlanganda, donning shishasimonligi hisobga olinnadi. Hozirgi paytda bug’doy doni uchun to’rt xil standart mavjud. Davlat don tayyorlash tizimi tayyorlagan bug’doy doniga standart OST VKS 7066- ,,Tarqatiluvchi oziq-ovqat bug’doyi’’ to’liq standartlar guruhiga mansub bo’lib, barcha bo’limlarda ishtirok qiladi. Standartlarning birinchi bo’limi (,,Aniqlash’’ bo’limi) da ko’rsatilisshicha, oziq-ovqat bug’doyi deganda turli donlarning aralashmalar bilan birgalikdagi, don umumiy miqdorining 85 % dan kam bo’lmagan miqdori tushuniladi. Tovar tasnifi bo’limida bug’doy donining turkum va turkumchalarga, donning texnologik qiymatini belgilovchi sifat guruhlariga ajratilishi bayon etilgan.
Bug’doyni turkumlarga ajratishda uning quyidagi belgilari asos qilib olinadi. Rangi (qizil donli yoki oq donli bug’doy ), botanik turi (qattiq yoki yumshoq), biologik shakli (kuzgi yoki bahorgi). Bunda biz bug’doy doni ko’rsatkichlarini besh turkumga ajratish imkonini bildik
Bug’doy doni texnologik qiymatining yanada aniqroq tavsifi turkumdan keyingi kichik turkumchada beriladi. Donni kichik turkumchaga ajratishda uning rangi va shishasimonligi asos qilib olinadi. ,,Kuchli’’ hisoblangan eng yaxshi yumshoq bug’doylar I va IV tirkumlarga, 1 va 2 –kichik turkumchalarga , III turkumning 1-kichik turkumchasiga kiritiladi. I va IV (bahorgi va kuzgi yumshoq qizil donli bug’doy) turkumlar, II turkum (bahorgi qattiq bug’doy)eshik va tayyorlashda asosiy turkumllar hisoblanadi.