онаси корин томонида жойлашган халтасида олиб юради. Боласи сутни узи
эммайди, балки, халта ичидаги сут безлари онаси томонидан бола огзига
тугриланиб сут билан бокади. Бу гурухга халталилар киради.
3.
Яхши ривожланган бола туги б купайиш. Бу гурухга кирувчи
сутэмизувчилар тулик ривожланган тирик бола тугади. Тугилган болалари
бемалол узлари оналарини эмиб озикланади, купчилиги тугилгандан кейин
тезда туриб юра бошлайди, чунки бу гурухга кирувчи сутэмизувчиларнинг
болалари
йулдош ичида, у оркали она организми хдсобидан озикланади. Бу
гурухга йулдошлилар киради.
Юкоридаги биологик гурухларга кирувчи сутэмизувчилар тухумларининг
х;ажми хам хар хил булади. Тухум куювчиларнинг тухуми йирик булиб, 10-20
мм га боради, тухум таркибида саршдшк моддаси куп булади. Тухум ташки
томондан калин пергаментли кобик билан копланган. Халталиларнинг тухуми
майда (0,2-0,4 мм), ва саршушк моддаси кам, суюк оксил суст ривожланган
булади. Аксарият турларида биттадан, факат опоссумларда 10 тагача тухум
ривожланади.
Йулдошлиларнинг тухуми эса жуда майда (0,05-0,2 мм),
уларнинг
тухумида оксилли кобикдар ва деярли сариклиги булмайди. Аксариятида
бирданига бир неча (15-18 та гача) тухум ривожланади.
Сутэмизувчиларнинг балогат ёшлари. Сутэмизувчилар тур ли ёшда
жинсий балогатга етади. Иирик сутэмизувчилар анча кеч вояга етади. Филлар
10-15 ёшда, каркидонлар 12-20 ёшда, турли турдаги жайронлар 2-4 ёшда, бури
1 ёшда, майда кемирувчилар эса бир ойлигида балогатга етади. Денгиз
мушукларининг эркаклари 4 ёшда ва ургочилари 2-3 ёшда вояга етади. Ашщ,
аксарият тюленлар, йулбарслар 3-4 ёшида урчиш кобилиятига эга булади.
Итлар, сувсарлар 2-3 ёшида, кемирувчилр ва товушконсимонлар тез вояга
етади. Мае алан: куёнлар иккинчи йилда, ондатра 5 ойдан бошлаб, кичик
сичконсимон кемирувилардан уй сичкони 2,5 ойда, дала ва урмон сичконлари 3
ойда купая бошлайди. Жуда куп сутэмизувчилар
факат урчиш вактидагина
жуфтлашади, баъзилари эса бутун умр буйи жуфт булиб яшайди (купгина
маймунлар, баъзи йирткичлар, ок тулки, бури; кемирувчилар дан бобр шулар
жумласига киради). Лекин полигам сутэмизувчилар хам оз эмас (отлар,
эшаклар, бугулар, бир канча туёклилар ва кулокли тюленлар). Полигам
сутэмизувчиларда наел учун кайгуриш вазифасини факат ургочилари бажаради.
Моногам сутэмизувчиларда эса болаларини тарбиялашда эркаги ^ам иштирок
этади.
Сутэмизувчилар, купинча бир йилда бир марта бола тугади. Лекин
купгина кемирувчилар шароит яхши булганда бир йилда бир неча марта
болалайди. Масалан; товушконлар,
тйинлар бир йилда уч мартагача, уй
сичконлари ва каламушлар ундан
х,ш
куп болалайди. Баъзи бир йирик
даррандалар (филлар, тишеиз китлар, моржлар, йулбарслар 2-3 йилда бир марта
купаяди ва одатда биттадан бола тугади, Дельфинлар, бугулар х;ар йили
купаяди ва улар *ам биттадан бола тугади. Итлар, сувсарлар ва йирик
мушуклар х,ам х,ар йили бир марта купаяди, лекин улар куп бола тугади.
483
www.ziyouz.com kutubxonasi
Сутэмизувчилар тугадиган боласи сони хам хар сафар хар хил булади.
Масалан: улар йирик даррандалар одатда х,ар
сафар биттадан, майдалари эса
куп бола тутади (ок сичконлар 18 тагача, норка 13 тагача, олахуржунли сичкон,
каламуш, сичкон, курсичкон 18 тагача бола тугади).
Сутэмизувчил арнинг бугозлик ва тугиш даври узок булганлиги
муносабати билан куйикиш, кушилиш даври хам хар хил булади. Масалан: ит,
бури,
тулки кишнинг охирида (январь, февраль ойларида); бугозлик даври
киска буладиган майда сутэмизувчилар (типратиканлар, еассиккузонлар,
латчалар, норка, куёнлар ва кемирувчилар) бахорда; сувсар, б$фсик,
росомахалар ёзнинг >фталарида ва аксарият туёклилар кузда кушилади. Яна
шуни таъкидлаш лозимки, урта ва совук минтакаларда яшовчи сутэмизувчилар
йилнинг маълум бир вактида, асосан бахорда урчийди, айикдар инида ётиб
кишда тугади, тюлень хам кишда тугади.
Сутэмизув чилар д а хомил ад орлик даври нихоятда узгарувчан. Уларнинг
бугозлик даври хайвоннинг катта-кичиклигига ва
ташки му хит шароитига
боглик. Кемирувчил арнинг куплаб турлари болаларини асосан у яда, дарахтда,
усимликлар орасида тугади. Уларнинг бол ал ар и ташки мухит омиллари ва
йирткичлардан яхши мухофазаланган. Буларнинг хомиладорлик даври киска,
тугилган болалари нимжон, кузи ожиз ва жунсиз тугилади. Масалан: майда
кемирувчилардан кулранг олахуржунда бугозлик даври 11-13 кун, уй
сичконида 18-24 кун, кулранг дала сичконида 16-29 кун, ондатрада 25-26 кун,
сугурда 30-40 кун, куёнда 1 ой, олмахонда 35-40 кун давом этади. У яд а бола
тугадиган итлар оиласининг вакилларида хам хомиладорлик муддати киска
булади. Масалан: итда 2 ой, ок тулкида 52-53 кун, тулкида 52-56 кун.
Болаларини оддий уя ёки ин-уяда тугадиган сутэмизув чиларнинг хомиладорлик
даври анча узок давом этади. Масалан: арслонда 4 ой, айикда 7-8 ой, нутрияда
129-133 кун (4-5 ой), коплонда 4 ой, соболда 230-280 кун, норкада 40-70 кун,
илвирсда 3 ой давом этади. Болаларини ер устида
тугадиган сутэмизувчилар-
нинг хомиладорлик даври яна кам узокрок булади, Чунки уларнинг тугилган
болалари мавжуд булган табиий мухитга караб, биринчи кунларданок онаси
оркасидан эргашиши керак, Масалан: бугуларда хомиладорлик даври 8-9 ой, от
ва эшакларда 11 ой, туяда бир йилча,
куи
ва эчкиларда 5-6 ой, сигирда 9 ой,
филда 20 ойдан ортик давом этади. Товушконлар уя кур мае дан болаларини ер
устида тугади. Уларнинг хомиладорлик даври 49-51 кунга тугри келади.
Тюленлар курукликда ёки муз устида тугади. Улар 11-12 ойдан кейин яхши
ривожланган, гавдаси жун билан копланган, кузи очик бола тугади.
Майда
копчиклиларда хомиладорлик даври бир хафта, сув айгирида 8 ой, одам ва
орангутанда 9 ой, китда 1 йил давом этади.
Do'stlaringiz bilan baham: