Доктори, проф. Э. Шерназаров


мухитида  ва ер остида яшайдиганлари  пук



Download 27,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet275/392
Sana27.03.2022
Hajmi27,26 Mb.
#513337
1   ...   271   272   273   274   275   276   277   278   ...   392
Bog'liq
Zoologiya (xordalilar) - S. Dadayev, Q. Saparov

мухитида 
ва ер остида яшайдиганлари 
пук.
Кушлар хаёт кечирадиган жойининг хусусиятларига караб куйидаги 
экологик гурухларга булинади; I. Бутазор - урмон куш лари, И. Боткок - утлок 
кушлари. III. Сув кушлари. IV. Чул (дашт) - сахро кушлари.
I. 
Бутаюр - Урмон кушлари. 
Бу гурухга купгина тур кушлар киради. 
Улар хар хил урмон ва бутазорларда яшашга мослашган. Бу кушлар уяларини 
дарахт ва буталарнинг шох айрисига, дарахт ковакларига, шох устига ва 
новдалар орасига куради. Дарахтда яшашга мослашган кушларга тутикушлар ва 
кизилиштонларни мисол килиб олиш мумкин. Айрим турлари купинча 
озикасини ердан топ ади ва озик топиш учун далаларга учиб боради (чугурчук, 
шакшак, каптар ва бошка кушлар). Урмонда яшайдиган каркурлар ва курлар 
ерга у я куради.
348
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бутазор - уРмон кушлари уз навбатида дарахтга урмалаб чикувчи кушлар 
ва урмон кушлари экологик гурухчаларга булинади.
Дарахтга урмалаб чикувчи кушлар уз озукаларини дарахтдан, дарахт 
шохларидан топади ва дарахтларга, уларнинг шохларига уя куради. Масалан: 
археоптерикс, гоациннинг учолмайдиган жужалари, кизилиштонлар, тутилар ва 
баъзи чумчуксимонлар шу гурухчага киради. Кизилиштонларнинг оёклари 
кучли булиб, тирноклари кайрилган. Уларнинг икки бармоги олдинга ва икки 
бармоги оркага караган булади, думидаги патлари каттик, мустахкам булиб, 
дарахтга чикишда унга тая над и ва вертикал йуналишда харакат килади. 
Тутилар дарахт шохларида оёклари ва ту мшу клари ёр дам и да мохирлик билан 
урмалайди ва айланади. Бу гурухчага кирувчи кушлар хашаротлар, ^симлик 
уруглари ва мевалар билан озикланади. Масалан: кизилиштонлар тумшуги 
билан дарахт пустлокларини тешиб, тили ёрдамида хашаротлар ва улар 
личинкалари билан озикланади. Купчилик чумчуксимонлар, товуксимонлар ва 
каптарлар усимлик уруглари билан озикланади. Тутилар, туканлар, мевахур 
каптарларнинг тумшуги катта ва узун б^либ, меваларни чукиб озикланади. 
Нектар билан озикланувчи куш л ар г а Америка колибрилари, Африка ва 
Жанубий Осиё нектарчилари киради. Бу кушларнинг хам тумшуги катта, лекин 
ингичка булиб, учи с ал пастга кайрилган булади. Нектарчиларнинг тили найга 
ухшаш, нектар суришга мослашган. Дарахтга урмалаб чикувчи кушлар, 
колибриларни хисобга олмаганда яхши учолмайди.
Урмон кушлари гурухчасига кирувчи кушлар асосан урмонда яшайди, 
хавода яхши учади. Уясини дарахтга куяди, Буларга пашшахурлар мисол 
булади. Улар хавода учиб кетаётиб, хашаротларни тутиб ейди. Хашаротларни 
тутиб еб, яна дарахт шохига куниб, иккинчи улжасини пойлайди. Бу гурухчага 
яна каркурлар, курлар, корабовурлар ва нектарчилар киради. Бу кушлар 
урмонда хашаротларни кириб, урмон хужалигига катта фойда келтиради. Улар 
ёзда мевалар ва хашаротлар билан озикланади. 
Киш 
да овкатини факат дарахт 
устидан топади. Нектар сурувчилар усимликларни чанглатишда катта ахамятга 
эга.
II. 
Боткок - утлок кушлари. Бу гурухга балчикчилар, тар-тарлар, кар- 
карал ар, боткок товукчалари, лайлаклар, турналар, погонишлар, бигизтумшук- 
лар, кизилоёклар киради. Улар сув буйларидаги утлокларда, боткокликларда 
яшайди ва озикасини ер устидан топади, сувда сузолмайди. Бу гурухга кирувчи 
кушларнинг оёклари, тумшуги, буйни узун, илик суяги ялангоч, оёк 
бармоклари ингичка, узун, бармоклари орасида сузгич пардалари булмайди, 
думи калта. Уларнинг бир неча гурукчалари бор.
Ялангоч оёклилар гурухчаси. Бу гурухчага катта ва уртача катталикдаги 
кушлар кириб, оёклари узун булади. Масалан: лайлаклар, кутоилар, турналар. 
Улар купинча боткокликларда, камишзорларда яшайди. Баъзилари дарахтга 
тухумини куяди. Баъзан улар тумшуги ёрдамида ерни ковлайди. Тумшуги узун, 
каттик, кискичга ухшайди.
Боткоклик кушлари гурухчасига уртача ва кичик хажмдаги кушлар 
кириб, калин утлоки-боткокликларда яшайди. Масалан; боткок товукчаси ва 
султон товуги шу гурухчага киради. Бу кушларнинг оёклари калта, лекин
349
www.ziyouz.com kutubxonasi


бармоклари узун, бу эса уларни утло»; бутазор ва боткокликл ар да юришига 
ёрдам беради. Улар яхши учолмайди. Тумшуги калта, озигики ер устидан ва 
дарахтлардан топади. Бу гурукчага боткок баликчи кушлари ва лойхураклар 
х;ам киради.
III. Чул - сахро кушлари, Бу гурухга жуда оз кушлар киради. Улар чул, 
сахро, дашт ва утлок жойларда яшайди (туяку ш л ар, тошсирчумчуклар, тувалок­
лар, окбовур, корабовур, тургайлар, чиллар, булдуруклар). Озигини ер 
юзасидан кидиради. Гавдаси йирик ёки уртача катталикда, буйни ва оёклари 
узун, бакувват, бармоклари калта ва йугон. Бу гурух уз навбатида югурувилар 
ва тез учувчи кушлар экологик гурухчаларга булинади.
Югурувчилар гурухчасига йирик кушлар киради. Уларнинг узун 
оёклари югуришга мослашган. Масалан: Африка туякушининг бармоги 2 та, 
буйни узун, кузи катта булади. Бу хусусиятлар туякушни душман дан кочишга 
ёрдам беради. Эмуларни кам оёклари узун, бармоклари 3 та ва калта булади, 
Соатига 31 км тезликда югира олади. Бу гурукчага Узбекистонда учрайдиган 
тувалоклар ва бизгалдокдар кам киради, улар учолмайди.
Тез учувчи кушлар гурухчасига уртача катталикдаги кушлар киради. 
Уларнинг оёклари калта, канотлари узун ва уткир булади (булдуруклар), Улар 
душманларидан кимоя ранги оркали ёки тезлик билан учиш натижасида 
сакланади. Чул - дашт кушлари ёки сахро кушлари уяларини ер устига куради,
IV. Сув кушлари. Бу гурухга пингивинлар, баликчилар, чистиклар, 
кунгирлар, куракоёкдилар, найбурунлилар, гозсимонлар ва гагарасимонлар 
киради, Бу кушлар хаётининг куп кисмини сувда злгказади. Уларининг оёклари 
калта, бармоклари орасида яхши ривожланган сузгич пардалари бор, сувда 
яхши ва енгил сузади, купчилиги шунгийди, тумшуги кенг, япалок булиб 
юкоридан пастга караб сикилган. Курукликда бесунакай юради, огир учади. 
Айримлари (пингвинлар) учолмайди. Оёклари танасининг кейинги кисмида 
жойлашганлиги сабабли танаси ерда юрганида деярли тик жойлашади. Пат 
коплами тигиз, парлари яхши ривожланган. Сув кушлари баликлар, моллюс- 
калар, кискичбакасимонлар, усимликларнинг вегетатив органлари ва уруглари 
билан озикланади. Сув буйида, ер устига, дарахтлар шохига, буталарга, 
камишлар орасига, коялардаги ёрикларга уя куради. Патлари жуда зич 
жойлашган. Бу кушларнинг пат ва парлари ивимайди, чунки улар патларини 
думгаза безидан чикадиган ёгсимон суюклиги билан ёглаб туради. Без суклиги 
пат-парларни сув юктирмайдиган килади. Сув кушлари кам бир неча 
гурукчаларга булинади.
Шунгувчи кушлар гурукчасига кирувчи кушларнинг каёти асосан сувда 
утади. Пингивинлар, чистиклар, гагар ал ар, кунгирлар, шунгувчи урдаклар, 
коравойлар шунгувчи кушларга киради. Улар шунгиган вактда сув остида, 
каноти ва оёги билан каракатланади. Курукликда кийинчилик билан юради. Бу 
кушлар ёмон учади ёки учолмайди. Уясини сувга якин жойларга куради. 10-20 
м чукурликка сувга шунгийди.
Хаво - сув кушлари гурукчасига буронкушлар, чигиртчилар, найбурун­
лилар, денгиз калдиргочлари, олушалар ва баликчилар киради. Улар сув билан
350
www.ziyouz.com kutubxonasi


камрок богланган, Жуда яхши учади, суза олади, лекин яхши шунгий олмайди. 
Асосан балшдхар билан озикланади,
Ер-сув кушлари гурухчасига урдаклар, гозлар ва оккушлар киради, 
Уларнинг уяси еувдан узок жойларда булади. Урдаклардан шунгувчи урдаклар 
купрок сув мухити билан боглик булади. Чунки шугоувчи урдаклар факат сув 
мухитида озикланади Бу кушлар яхши учади, лекин хавога кийинчилик билан 
кутарилади. Улар хавога кутарилиш олдидан сув юзасида югуради, Хакикий 
урдаклар сув билан камрок боглик булиб, ёмон шунгийди, аммо яхши учади, 
чунки улар купрок курукликда озикланади. Гозлар хам сув мухити билан 
камрок боглик, улар уясини сув атрофига куйсада, куп вактини курукликда 
утказади, усимликлар барги ва уруглари билан озикланади.
кушларнинг озикланиши. Кушларнинг озикланиши энг мухим 
экологик омиллардан хисобланади. Кушларнинг географик таркалиши, яшаш 
жойларига таксимланиши, пуштдорлиги, аввало уларнинг озикасига боглик. 
Озикларнинг куп булиши ёки етишмаслиги кушларнинг пуштига хам таъсир 
килади. Кушларда моддалар алмашинуви кучли булганлиги учун улар куп 
озикланади. Хусусан, майда кушлар куп озик ейди, чунки уларда гавда юзаси 
киёсан катта булганлиги учун куп иссиклик чикаради. Масалан: 5,6 - 6,5 г 
келадиган королёк бир суткада уз гавдасини огирлигининг 28% -га тенг 
келадиган курук модда ейди, чугурчухдар - 12%, бойугли эса 8 % - га тенг 
келадиган озик ейди.
Кушларда озик жуда тез хазм булади, улар айникса гушт ва хар хил 
меваларни тез хазм килади, Кушлар хар хил хайвон ва усимлик озукалари билан 
озикланади, айрим озик турига ихтисослашганлари ва хар хил озикларни 
ейдиган хаммахур турлари хам бор, Масалан. тукай чумчуклари факат нина 
баргли дарахтлар, яъни кора карагай меваси билан озикланади, жужаларини 
хам ушбу мевалар билан бокади, Куктаргоклар эса факат майда баликчалар, 
таскаралар факат улаксалар билан озикланади, колибирилар эса гултождаги 
хашаротлар ва нектар билан озикланади. Умуман, кушлар озукаси турларига 
караб бир неча гурухларга булинади, яъни йирткичлар, улаксахурлар, 
баликх5флар, хашаротхурлар, донхурлар ва мевахурлар гурухдари мавжуд.
Йирткичларга - лочинсимонлар билан япалоккушлар туркумларининг 
купгина турлари киради. Улар асосан кушлар ва сутэмизувчилар билан 
озикланади. Чумчуксимонлар туркумига кирувчи каркуноклар хам йирткичлик 
килиб хаёт кечиради, яъни улар хашаротлар билап бирга майда кушлар ва 
даррандаларни хам ейди, 
Йирткич кушлар орасида илонлар билан 
озикланадиганлари хам бор. Масалан: Африкада яшайдиган мирзакуш илон 
билан озикланади. Мирзакушнинг оёклари узун булиб, гавдасини илоннинг 
чакишидан сакдайди. Бу куш оёклари билан илонни босиб - янчиб улдиради. 
Йирткичлар туркумидан арихур карчигай пардаканотли хашаротлар билан 
озикланади. Бу кушнинг бошини олдинги кисми каттик тангачасимон патлар 
билан копланган, яъни ари чакишдан саклайди. Йирткич кушлар тумшугининг 
учи кайрилиб илмок хосил килган ва кучли чангалли тирноклари билан бошка 
кушлар, сутэмизувчилар ва судралиб юрувчиларни тириклайин тутиб ейди.
351
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 27,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   271   272   273   274   275   276   277   278   ...   392




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish