Doç. Dr. Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2013 qafqaz universiteti

8.5.VERGİ MEXANİZMİ

Vergi siyasətinin mahiyyətinin aşkar edilməsinin ilkin şərti vergi münasibət-ləridir. Vergi münasibətlərinin əsasını isə dövlətlə təsərrüfat subyektləri arasında olan dövlətin maliyyə ehtiyatlarının yaradılması ilə bağlı münasibətlər təşkil edir.

Praktikada dövlət vergi siyasətini vergi mexanizmləri vasitəsi ilə həyata keçi-rir. Vergi mexanizmi vergitutmanın idarə edilməsinin təşkilati-hüquqi forma və üsullarının məcmusudur.

Dövlət bu mexanizmə vergi qanunvericiliyi vasitəsi ilə hüquqi forma verir. Vergi mexanizminin yaradılması aşağıdakı mərhələlərindən ibarət olan ardıcıl pro-sesdir:

- vergi mexanizminin işlənib hazırlanması, yəni müasir mərhələdə vergi siya-sətinin məqsəd və vəzifələrinin yerinə yetirilməsini təmin edən vergi müna-sibətlərinin müəyyən edilməsi;

- vergi mexanizminin praktiki tətbiqi;

- vergi münasibətlərinin müəyyən edilmiş forma və üsullarına əməl edilmə-sinin yoxlanılması, informasiyanın yığılması, vergi mexanizminin fəaliyyə-tinin müsbət və mənfi cəhətlərinin aşkar edilməsi üçün nəzarət tədbirlərinin həyata keçirilməsi;

- mövcud vergi sisteminin təhlili, onun qiymətləndirilməsi və vergi mexaniz-minin təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin işlənib hazırlanması. ⁹⁵

Vergi mexanizmi vergi nəzəriyyəsinin bu anlayışı iqtisadi kateqoriya kimi şərh edən bir sahəsidir. Vergi mexanizmi prosesi zamanı yaranan münasibətləri aşağı-dakı kimi qruplaşdırmaq olar:

- hüquqi tənzimləmə və reqlamentləşdirmə;

- vergi planlaşdırması və proqnozlaşdırması;

- vergitutmanın idarə edilməsi;

- vergi nəzarəti.

Hüquqi tənzimləmə və reqlamentləşdirmə dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilən vergi tənzimlənməsinin təşkili üzrə qanunvericilik aktlarının işlənib hazır-lanması və qəbul edilməsidir. Vergilər haqqında qanunlar, büdcə haqqında qanun və digər analoji normativ sənədlər belə reqlamentləşdirici sənədlərdir. Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi mövcud qanunvericilik və hökumətin qərarları əsasın-da təlimat və digər sənədlər işləyib hazırlayırlar. Bu sənədlər onlara öz səlahiyyət-ləri çərçivəsində vergi münasibətlərinin təşkilinin vergi intizamına əməl edilməsini təmin edən, iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinə imkan yaradan, dövlətin iqtisadi inkişafının müasir vəziyyətinin tələblərinə cavab verən vahid qaydalarını təyin etməyə imkan verir.

Vergi planlaşdırması mərkəzi hakimiyyət tərəfindən, iqtisadiyyatın inkişafının məqsədli təmayülünə uyğun olaraq proseslərin koordinasiyası, bütün sahə və regionların inkişafının balanslaşdırılması yolu ilə obyektiv surətdə fəaliyyət göstərən iqtisadi qanunları nəzərə almaqla, iqtisadiyyatın iradi tənzimlənməsidir. Vergi proqnozlaşdırması iqtisadi inkişafın perspektivlərini nəzərə alır, vergitutma konsepsiyasını işləyib hazırlayıb, vergiyə cəlb edilmənin rəsmi qaydalarını qanun-vericilik yolu ilə təsbit edir, vergilər üzrə büdcəni təsdiq edir.

Vergi tənzimlənməsi investisiya proseslərinə, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahə-lərində texnologiyanın yeniləşdirilməsinə, büdcənin balanslaşdırılmasına iqtisadi təsir göstərilməsini təmin edir.

Vergilərin idarə edilməsi xüsusi üsulların, o cümlədən vergi stimullarının__kö-məyi ilə mütəxəssislər aparatı tərəfindən həyata keçirilir.

Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində vergilər üzrə idarəetmə qərarlarının elmi cə-hətdən əsaslandırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Vergilərin idarə edilməsi vergi intizamına əməl edilməsinə, istehsalın inkişafı-nın stimullaşdırılmasına yönəldilir. Vergi stimulları-vergi güzəştləri və vergi sank-siyalarından ibarətdir. Vergi güzəştlərinin xüsusiyyətləri vergilərin növündən, he-sablama metodikasından, onlardan istifadənin məqsədindən asılı olaraq müəyyən edilir.

Vergi nəzarəti hüquqi və fiziki şəxslərin ödədikləri vergilərin dövlət büdcəsinə vaxtında daxil olmasını, düzgün hesablanmasını təmin edir.

Vergi mexanizminin daxili məzmununu büdcə gəlirlərinin formalaşması, vergi məbləğlərinin ərazi və regionlar arasında yenidən bölüşdürülməsi zamanı yaranan hüquqi və maliyyə münasibətləri sistemi vergi mexanizminin qurulması xüsusiy-yətlərini müəyyən edir. Təşkilati-iqtisadi və maliyyə münasibətləri sistemi vergi mexanizminin qurulması xüsusiyyətlərini müəyyən edir.⁹⁶

8.8. FİSKAL SİYASƏT

Makroiqtisadi tənzimləmənin əsas vasitələrindən biri fiskal siyasətdir. Fiskal siyasət dedikdə dövlət xərclərinin və vergitutmanın səviyyəsinin dəyişdirilməsi isti-qamətində dövlət orqanlarının həyata keçirdiyi tədbirlərin məcmusu başa düşülür.

Dövlət fiskal siyasət vasitəsi ilə iqtisadi proseslərə onların gedişatını tənzim-ləmək məqsədi ilə daim müdaxilə edir. Bu müdaxilə dövlət büdcəsinin gəlir hissə-sinin formalaşdırılması məqsədilə vergitutma sahəsində, milli iqtisadiyyatın səmə-rəliliyinin yüksəldilməsi, iqtisadi artımın, əhalinin məşğulluğunun, pul dövriyyəsi-nin sabitləşdirilməsinin təmin edilməsi istiqamətində həyata keçirilən tədbirlərin məcmusudur.

Fiskal siyasət milli iqtisadiyyata həm faydalı, həm də kifayət qədər ağrılı təsir göstərə bilər. Dövlət maliyyəsinin sabit iqtisadi artımın edilməsində əhəmiyyətli rol oynaması fiskal siyasətin işlənib hazırlanmasını və ardıcıl olaraq həyata keçirilmə-sini tələb edir.

Dövlətin həyata keçirdiyi fiskal siyasət aşağıdakı ictimai məqsədlərə cavab verməlidir:

- iqtisadiyyatda dövri tərəddüdlərin hamarlaşdırılması;

- iqtisadi artım sürətinin yüksəldilməsi;

- əhalinin tam məşğulluğuna nail olunması;

- infilyasiyanın mülayim sürətinə nail olunması.

Fiskal siyasətin əsas alətləri isə aşağıdakılardır:

- müxtəlif növ vergilər və vergi dərəcələri ilə manipulyasiya edilməsi;

- transfer ödənişlər;

- dövlət xərclərinin digər növləri.

Fiskal siyasətin alətləri iqtisadiyyata müxtəlif cür təsir göstərirlər. Dövlət satın-almaları dövlətin məcmu xərclərinin əsas elementlərindən biridir və onlar xərclərin səviyyəsinin artırılmasına səbəb olur.

Dövlət xərclərinin stimullaşdırıcı təsir göstərməsi üçün onlar vergi daxilolma-ları balansına maliyyələşdirilməməlidirlər. Vergi dərəcələrinin artımı işgüzar fəal-lığa olan stimulu azaldır, bu isə istehsalın həcminin aşağı düşməsinə səbəb olur. Buna görə də dövlət xərclərinin artımı bir qayda olaraq büdcə kəsiri ilə müşayiət olunur.

Beləliklə, istehsalın tənəzzülü dövrində öz xərclərini artırmaqla və inflyasiya ilə müşayiət olunan iqtisadi yüksəliş dövrində öz xərclərini azaltmaqla müşayiət olunan iqtisadi böhranları yüngülləşdirir, milli istehsalın həcminin artımına nail olur.

Avtomatik fiskal siyasət məcmu gəlirin dövri tərəddüdləri nəticəsində dövlət xərclərinin, vergilərin və dövlət büdcəsinin saldosunun avtomatik olaraq dəyişmə-sidir. Avtomatik fiskal siyasət iqtisadi yüksəliş dövrində dövlət büdcəsinə xalis vergi daxilolmalarının həcminin avtomatik olaraq artmasını, iqtisadi tənəzzül za-manı isə dövlət büdcəsinə xalis vergi daxilolmalarının həcminin avtomatik olaraq azalmasını nəzərdə tutur. Bu müxtəlifliklər “quraşdırılmış özü tənzimləyici”lərin təsiri ilə baş verir.

Quraşdırılmış özütənzimləyici-dövlətin iqtisadi siyasətində müxtəliflik etmə-dən istehsalın və məşğulluğun səviyyələrindəki tərəddüdləri azaltmağa imkan ve-rən bir mexanizmdir. Belə avtomatik tənzimləyicilər aşağıdakılardır:

- iqtisadi yüksəliş dövrində məcmu tələbin qarşısını alan proqressiv vergi sistemi. Belə ki, əhalinin gəlirləri artdıqca bu gəlirlər daha yüksək dərəcə ilə ver-giyə cəlb olunurlar. Bu isə məcmu tələbin qarşısını alır. İqtisadi tənəzzül nəticəsin-də gəlirlər azaldıqda isə vergi dərəcələrinin aşağı salınması, əldə olan gəlirin art-masına səbəb olur. Bunun da nəticəsində məcmu tələbin stimullaşdırılması baş verir.

- iqtisadi tənəzzül dövrində işsizlərin sayının artması nəticəsində işsizliyə görə ödənilən müavinətlərin və digər sosial ödənişlərin həcmi artır. İqtisadi yüksəliş zamanı isə işsizliyin səviyyəsi aşağı düşür, bu isə öz növbəsində avtomatik olaraq həmin ödənişlərin həcminin azalmasına gətirib çıxarır.

Avtomat fiskal siyasətin əsas üstünlüyü ondadır ki, iqtisadi şəraitin azacıq də-yişməsi nəticəsində quraşdırılmış tənzimləyicilər yubanmadan işə düşürlər.

Avtomat fiskal siyasətin çatışmayan cəhəti isə odur ki, o, dövri tərəddüdləri yalnız hamarlayır, onları tamamilə aradan qaldıra bilmir.

İnflyasiyanın sürətinin aşağı salınması üçün isə restriksionist fiskal siyasət hə-yata keçirilir. Restriksionist siyasətə bəzən “qarşısını alan” siyasət də deyirlər. Bu siyasət dövlət xərclərinin azaldılması və vergi dərəcələrinin yüksəldilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Qısamüddətli dövrdə restriksionist siyasət məcmu tələbi azaltma-ğa imkan verir və bununla da inflyasiyanın aşağı salınmasına köməklik edir. Uzun-müddətli dövrdə isə restriksionist siyasət istehsalın tənəzzülünə və işsizliyin artımına gətirib çıxara bilər.⁹⁷