Dúnyaǵa kóz qaras, onıń dúzilisi hám tiykarǵı tipleri

Variant 32

1. 
   Filosofiyada biliw protsessi hám onıń formaları
   

Ekinshi filosofiyanin’ tiykarg’i bo’limi sipatinda gnoseologiya alip qaraladi. Gnoseologiya biliw protsesinin’ tiykarin ha’m mazmunin u’yrenedi, biliw subekti ha’m obekti arasindag’i o’z ara qatnaslardi izertleydi, o’mir su’riwshi du’nyam hiliwdin’ shegaralarin, dereklerin, forma ha’m usillarin alip qaraydi. Biliw protsesine adamnm’ psixikahq iskerliginin’ ha’mmesi kiredi. Biraqta cn’ tiykarg’i roldi seziwlik ha’m ratsionalhq biliw atqaradi. Seziwlik biliw seziw organlan ja’rdeminde biliwdi an’latadi ha’m ol na’rseier ha’m olardin’ qa’siyetleri haqqindag’i tikkeley bilimdi berip,u’sh tu’rli—sezim,qabil etiw, eleslew siyaqli tiykarg’i formalarda iske asiriladi. Sezim degenimiz na’rsenin’ dara qa’siyetinin’, yag’niy onin’ ren’inin’, formasmin’, da’minin’ h.t.b. seziwlik obrazin an’latadi. Misali, almurtti biz onin’ formasin, ren’in, da’min belgilewshi sezimlerdin’ kombinatsiyasi retinde qabil ctemiz. Seziwlik biliwdin’ quramaliraq formasi retinde eleslew alip qaraladi. Eleslew degenimiz adam ta’repinen bunmraqta qabillang’an jeke predmettin’ obrazinin’ sanada saqlamwin an’latadi. Eleslew seziw organlanmizg’a predmettin’ burin bolg’an ta’sirlerinin’ na’tiyjesin, yag’niy bul predmettin’ tikkeley ta’siri joq waqtinda onin’ obrazinin’ saqlamwin ha'm qayta tikleniwin beredi. Ratsionalliq biliw, yamasa abstraktlik oylaw seziw organlannm’ ja’rdeminde ahng’an bilimler menen belgilenedi ha’m ol tiykarman tu’sinik, pikir, qabil etiw siyaqli logikahq formalar arqali beriledi.

2. 
   Filosofiyada adam probleması
   

Adam haqqinda en’ birinshi pikirler filosofiya payda bolmastan burin payda bolg’an. Tariyxtin’ da’slepki basqishlannda adamlarg’a o’zlikti an’lawdin’ an’izhq ha’m diniy formalan ta’n edi. An’izlarda adam bolmisimn’ ma’nisin tu’siniw aship berildi. Olardin’ tiykannda adamdi filosofiyaliq tu’siniw bo’linip shiqti. Usilayinsha adam haqqmdag’i birinshi ta’limatlar A’yyemgi Shig’is ma’mleketlerinde payda boladi. A’yyemgi Qitay filosofiyasi o’zinin’ adam haqqindag’i ta’limatin do’retti. O’zine zamanlas ja’miyettin’ ldirap atirg’anhg’ina qiynahp, Konfutsiy en’ aldi menen adamnin’ a’dep-ikramli minez-qulqina diqqat awdaradi. Adam haqqinda a’yyemgi hindistanli filosofiya—Vedalarda—A’yyemgi Hindistan a’debiyatmin’ esteliginde sa’wlelengcn. Onda bir waqittin’ o’zinde an’izliq, diniy ha’m filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras berilgen. A’sirese, adamg’a asa ketken qizig’iwshihq Vedalardi tohqtinwshi tekstlerde—Upanishadalarda baqlanadi. Olarda adamnin’ a’dep-ikramliliq problemalari, oni obektler ha’m talaplar du’nyasinan qutqariw jollan ha’m usillari ashilip berilgen. Adam o’zin ko’rsetilgen du’nyadan qutqanwda qanshelli ko’p tabisqa erisse, sonshelli da’rejede ol jetik ha’m a’dep-ikramli boladi.

3. 
   Din mádeniyat fenomeni sıpatında
   

Dinnin’ du’nyag’a ko’zqarasliq funktsiyasi da u’lkcn a’hmiyetke iye. Haqiyqatliqti o’zgeshe sa’wlelendire otinp, din du’nyanin’jaratihsi haqqinda o’zinin’ ko’rinisin do’retedi ha’m sog’an sa’ykes dinshildin’ minez-qulqin, omn’ du’nyadag’i oricntatsiyasm qa’liplestiredi. Din minez-quhqtin’ belgili normalann belgileydi, dinshildin’ shan'araqtag’i, turmistag’i, ja’miyettegi qatnaslann islep shig’ilg’an sistemalar tiykannda retlestiredi. Bul mazmun dinnin’ retlestiriwshi (regulyatsiyahq) funktsiyasin beredi. Dinnin’ o’mir su’riwinde diniy sho’lkemler aynqsha onng’a iye. Olar anaw yaki minaw dinge iseniwshilerdin’ birigiwi ha’m olardin’ isenimleri, salt-da’stu’rlerinin’ uliwmahg’i tiykannda payda boladi.Du’nyada ha’r qiyli dinlerdin’ ishinde en’jetik ha'm ken’ tarqalg’an u’sh dindi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Olarg’a buddizm,xristianliq ha’m islam dinleri kiredi. Filosofiya ha’m dinnin’ o’z ara qatnasm to’mendegishe ko’rsetiwge boladi. Filosofiya ratsionalhq-teoriyahq bilimge tiykarlanadi. Din bolsa aldi menen isenimge arqa su’yeydi. Ka’ramath ku’shke isenim diniy du’nyag’a ko'zqarastin’ tiykarm beredi. Filosofiyaliq oy dogmadan erkin bohwg’a mu’ta’j, ol hesh qanday abiroy menen sheklenbewi tiyis, barliq na’rseni gu’man astina qoyiwi da mu’mkin. Din avtoritetke mu’ta'j ha’m qanday da bir shinliqlardi isenim tu’rinde qabillaydi, da’lillewdi talap etpcydi.

4. 
   Dúnyaǵa estetikalıq qatnas, onıń tiykarǵı mazmunı hám strukturası
   

Estetikahq tek g’ana ko’rkem o’nerge ta’n qa’siyet emes, ol sotsialhq bolmistin’ uliwma sipatlamalarmin’ biri bolip tabiladi. Adamda estetikahq sezimlerdi ta’biyat landshaftlari, materialliq ha’m ruwxiy ma’dcniyattin’ qa’legen predmeti, adamlar, olardin’ ha’r qiyli aktivliginin’ ko’rinisleri (miynet, oyin, sport h.b.) payda etiwi mu’mkin. Estetikahq adamda o’zgeshe sezim ha’m oydi payda etetug’in omn’ a’meliy iskerliginin’ qanday da birshegarasin an’latadi.
Estetikaliqtin’ payda boliwimn’ obektivlik tiykan retinde o’lshem, garmoniya, simmetriya, pu’tinlik maqsetke muwapiqhhq qatnaslannda ko’rinetug’in bolmistin’ qanday da bir fundamentally nizamhqlan alip qaraladi. Bul qatnaslardin' ko’rgizbeli, amq-seziwlik formasi obektivlik du’nyada adam­nin’ janinda o’zgeshe rezonansti payda etedi. O’zinin' predmetlik ha’m ruwxiy du’nyasin bul bolmistin’ universally qatnaslannin’ ha’reketi menen sa’ykeslendirip, adam estetikaliq dcp atalatug’in o’zgeshe keypiyatlardi payda etedi.
Estetikaliq sezimler, olardin’ tiykarinda jatirg’an qatnaslardin’ universally xarakterge iye boliwma baylamsli, adam iskerliginin’ qa’legen tu'rinde payda boliwi mu’mkin. Biraq olardin’ ko’pshiliginde estetikaliq ta’rep ekinshi da'rejeli bolip qaladi. Тек g’ana ko’rkem o’nerde estetikaliq baslama tiykarg’i ha’m o’zlik ma’nige iye boladi. Estetikaliq du’nya adamzattin’ haqiyqiy yadi bolip tabiladi. Onda a’sirler dawaminda ha’r qiyli turmis obrazlanmn’ qaytalanbaytug’in o’zgeshelikleri saqlanadi.
Basqasha aytqanda, ko’rkem o’ner a’meliy jaqtan paydali funktsiyalardi— biliwlik, razvedkahq, ta’rbiyahq, aksiologiyahq, memorially h.b. funktsiyalardi atqaradi. Biraq en’ bash funktsiya retinde estetikaliq ahp qaraladi. Onin’ ma’nisi ko’rkem o’nerdin’ adamg’a estetikaliq la’zzetleniw, qanaatlamwshihqti inam etiwinde bolip tabiladi.

5. 
   Pikir oylawdıń forması sıpatında
   

A’piwayı pikir dep du’zilisi jag’ınan basqa pikirlerdi o’z ishine qamtımaytug’ın ha’m tek g’ana eki tu’siniktin’ baylanısın sa’wlelendiretug’ın, "S - P" strukturasına iye pikirge aytamız. A’piwayı pikirlerdin’ du’zilisi subekt, predikat ha’m olar arasındag’ı baylanıstan ibarat. Al quramalı pikirler dep bir neshe a’piwayı pikirlerden du’zilgen pikirlerge aytamız A’piwayı pikirler o’z gezeginde predikattın’ xarakterine qaray atributivlik, relyatsion (qatnasıq) ha’m ekzistentsional (jasaw) pikirler bolıp u’shke bo’linedi. Atributivlik pikir S ha’m P arasındag’ı baylanıs xarakterine, yag’nıy sapasına qaray maqul ha’m biykarlawshı pikirler bolıp ekige bo’linedi. Atributivlik pikir o’z gezeginde "sanı" ha’m "sapası" boyınsha tu’rlerge bo’linedi. Maqullawshı pikir dep predmetke qandayda bir belginin’ tiyisli ekenligin sa’wlelendiriwshi pikirge aytamız. Al, biykarlawshı pikir dep predmetke qanday da bir belginin’ tiyisli emes ekenligin sa’wlelendiriwshi pikirge aytamız. Mısalı, "O’zbekstan Respublikası g’a’rezsiz ma’mleket" - maqullawshı pikir, al "Platon - materialist emes" - biykarlawshı pikir. Maqullawshı pikir - "Subekt predikat boladı" yamasa "S - P" ("S P boladı"), al biykarlawshı pikir "Subekt predikat bolmaydı" yamasa "S P bolmaydı" degen simvolikalıq formulalar menen belgilenedi

Variant 33

1. 
   Qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamı
   
2. 
   Qarsılaspaw nızamı oydın’ izbe-izligin ta’miyinleydi. Bul nızam birdey waqıtta bir pikirdin’ maqullanıwın ha’m biykarlanıwın qadag’an etedi. Bir biri menen u’ylespeytug’ın eki pikir birdey waqıtta shın (durıs) bola almaydı, olardın’ birewinin’ jalg’an (nadurıs) bolıwı sha’rt. Bul nızam birdey waqıtta "a" ha’m "a nın’ biykarlanıwının’" jalg’an (nadurıs) ekenligin, yag’nıy birin biri biykarlaytug’ın eki oy birgelikte shın (durıs) bolıwı mu’mkin emes degen ma’nige iye bolıp, a  `a formulası menen belgilenedi.
   

A’dette bul nızam da’lillew barısında, eger qarama-qarsılıqlı pikirlerdin’ birewinin’ durıslıg’ı anıqlansa, onda bul tastıyıqlawdan basqa pikirdin’ jalg’anlıg’ı kelip shıg’atug’ınlıg’ın tu’sindiriw ushın qollanıladı. Qa’legen juwmaqlarg’a qarsı turg’anda ku’shli argument retinde pikrdin’ qarama-qarsılıqlı ekenligin ashıp ko’rsetiw alıp qaraladı.

3. 
   Házirgi zaman globallıq problemaları hám olardıń klassifikatsiyası
   

«Ha’zirgi zaman globalliq problemalari» tu’sinigi XX a’sirdin’ 60-jillannm’ son’inda ha’m 70-jillardin’ basinda ken’nen tarqahp, sol waqittan baslap ilimiy ha’m siyasiy leksikonda, massaliq sanada belgili orindi iyeledi. Ayinm jag’daylarda bul tu’sinik globalliq problemalarg’a qatnasi joq qubihslarg’a qollamlatug’in modaliq termin retinde de alip qaraladi. Bunday mazmun adamlar «o’zinikin» ha’m «uliwma du’nyaliqti» betJestirgen waqtinda ju’z beredi. Misali, belgili bir ma’mlckettin’ qanday da bir sotsialliq problemasin globalliq dep belgileytug’in jag’daydi ahp qarasaq boladi. Filosofiyada bul ma’sele globalliq problemalarg’a tiyisli o’lshemlerdi bo’lip ko’rsetiw jollari menen sheshiledi, yag’niy anaw yamasa minaw problemani globalliq problema dep amqlawimiz ushm, om basqa problemalardan panqlaytug’in o’lshemlerin belgileymiz.
Etimologiyasinan kelip sluqqan halda globalliq problemalar planetamizdin’ ha’r qiyli noqatlarmda jasawshi ha’r bir adamnin’ ha’m adamzattin’ ma’p- lerine ta’sir etedi, yag’niy olardi uhwma adamhq xarakterge iye bolg’anhg’i sebepli globalliq problemalar dep ataymiz. Globalliq problemalardin’ tag’i da bir o’zgesheligi olardin’ biri biri menen quramali tu’rde o’z ara g’a’rezli boliwi menen baylanisii, yag’niy olardin’ birewinin’ sheshiliwi og’an basqa problemalardin’ ta’sirin esapqa aliwdi talap etedi.

4. 
   Biliw dárejeleri
   

Biliwdin’ uliwma ma’nisi bilimlerge erisiw protsesi bolip tabiladi. Ol en’ aldi menen haqiyqatliqti sa’wlelendiriw ha’m om tu'sindiriw protsesin an’latadi. Biliw obekti sipatinda bir pu’tin du’nyani, ja’miyetti ha’m adamnin’ o’zin ahp qarawg’a boladi. Biliwdin’ deregi ha’m usih sipatinda adamlardin’ seziwleri, aqil ha’m intuitsiya ahp qaraladi.
Seziwlik biliw haqiyqatliqti o’zlestiriwdin’ negizi ha’m biliwdin’ da’slepki formasi bolip tabiladi. Bizlerdin’ barliq cleslerimiz, obrazlanmiz ha’m tu’sinik- lerimiz seziwlik sa’wlelendiriwdin’ tiykarmda qa’liplesedi. Olardin’ obekti sipatinda na’rselerdin’, protseslerdin’ ha’m qubihslardin’ empirikahq du’nyasi ahp qaraladi. Biraq, ha’r bir adam o’zinin’ ta’jiriybesi tiykarmda seziwlerdin’ ko’pshilik jag’dayda bizlerdi aldaw mu’mkinshiligine iye ekenligin biledi. (seziwlik ha’m ratsionalhq) bir biri menen kelisimge kele almaytug’in qarsihq tu’rinde o’mir su’rip qoymay, bir birin biykarlamay, al dialektikahq jaqtan tohqtirip otiradi. Adamnin’ talaplan ha’m mu’ta’jlikleri biliwdi rawajlandmwdin’ ha’reketke keltiriwshi ku’shlerdin’ biri sipatinda alip qaraladi, al adamlardin’ ja’miyetlik-tariyxiy protsesi onin’ shinhg’inm’ a’hmiyetli o’lshemin beredi, biliwdin’ tiykarg’i ha’m bash maqsetin an’latadi.

4.Estetikalıq tárbiya, onıń maqseti hám wazıypaları

Estetikaliq tarbiya tarbiyanin’ qalegen formasi siyaqli individde yamasa socialliq toparda belgili jamiyetlik ahmiyetke iye sapalardi qaliplestiriw maqsetindegi olarga sanali ham maqsetke muwapiq tasirdi anlatadi.Tarbiya har qashan adamnin sanasina tasir etiw menen baylanisli.Tarbiyani adamnin’ sanasina tasir menen sheklew durisliqqa kelmeydi.Estetikaliq tarbiyanin roli belgili sebeplerge baylanisli kusheyip otir.Birinshiden, adam faktorinin’ faktorinin’ roli juda kusheyip atir.Estetikaliq tarbiya jamiettin’ turmisinda qanshelli ahmiyetke iye bolsa,onin’ waziypa,mazmun ham qurallarin tusiniw de aniqliq ham ahmiyetli bola beredi

5.Anıqlama hám anıqlamaǵa uqsas usıllar

İlimiy biliwde anıqlamanın’ ha’r qıylı tu’rleri qollanıladı. Biz olardın’ en’ ken’ taralg’an tu’rlerine qısqasha toqtap o’temiz. Anıqlamalardı atqaratug’ın funktsiyalarına qaray biliw protsessinde nominal ha’m real anıqlamalarg’a bo’liwge boladı. Nominal degen termin latın tilinen (nomen) alınıp, atama degendi an’latadı ha’m ol jan’a kirgizilgen terminlerdin’ mazmunın, onın’ kelip shıg’ıwın, a’hmiyetin tu’sindiriw ushın qollanılatug’ın anıqlama retinde alıp qaraladı, yag’nıy jan’a kirgizilgen til bayanlamalarının’ mazmunın tu’sindiriw haqqındag’ı kelisimdi an’latadı. Mısalı, ""Yuridikalıq" termini huqıqtanıwg’a tiyisli bolıw degendi an’latadı". "Berilgen organizmnin’ o’mir su’riwin, jasawın ta’miyinlewshi sırtqı jag’daylardın’ jıynag’ın gomeostazis dep belgileymiz". Real anıqlama dep predmettin’ en’ a’hmiyetli belgilerin sa’wlelendiriwshi anıqlamag’a aytıladı. Mısalı, "Filosofiya "adam-du’nya" sistemasının’ rawajlanıwının’ en’ ulıwmalıq nızamları haqqındag’ı ilim". Anıqlama so’zinin’ a’yyemgi grek tilindegi ma’nisi «xoros» so’zinen kelip shıg’ıp, shegaralıq stolb degendi an’latadı. Bunda stolblar bir jer maydanın ekinshi jer maydanshasınan bo’leklew ushın qollanılg’an. Bul so’zdin’ latın tilindegi analogı «finis» degen so’zden alınıp shegara, bir na’rsenin’ son’ı degendi an’latadı. Al rus tilinen «anıqlama» shegaranı belgilew degen so’zinen kelip shıqqan. Solay etip, tu’siniklerdi anıqlaw sol tu’siniklerdin’ ma’nisin, mazmunın ashıw menen baylanıslı. Al tu’siniktin’ mazmunı predmettin’ en’ a’hmiyetli belgilerinin’ jıynag’ın an’latadı, sol sebepli tu’siniktin’ mazmunın ashıw onın’ en’ a’hmiyetli, tiykarg’ı belgilerin anıqlawdı an’latadı. Anıqlama-dep tu’siniktin’ mazmunın ashıwshı logikalıq operatsiyag’a, yag’nıy til bayanlamalarının’ mazmunlıq ma’nisin da’l belgilewdi an’latatug’ın logikalıq operatsiyag’a aytamız. Mazmunın ashıwdı talap etetug’ın tu’sinikti definiendum (Dfd), yamasa anıqlanıwshı tu’sinik dep, al berilgen tu’siniktin’ mazmunın ashatug’ın tu’sinikti definiens (Dfn), yamasa anıqlawshı tu’sinik dep ataymız.
Variant 34

1. 
   Dialektikanıń tiykarǵı kategoriyaları. Tiykar, qubılıs
   

Mazmun na’rsclerdi payda ctctug’in barliq elementlerden, olardin’ o’z ara baylamslannan ha’m o’zgerislerinen turadi, forma bolsa na’rselerdin’ strukturasin quraytug’in elementlerdin’ turaqli baylamslann ha’m qatnaslanmn’ jiynag’m an’latadi. Mazmundi qurawshi elementlerdin’, o’z ara ta’sirlerdin’ ha’m o’zgerislerdin’ bo’legi za’ru’rlikti berse, basqa bo’legi—tosinnanhqti an’latadi. Bunday qa’siyet formag’a da ta’n. Mazmun ha’m formadag’i za’ru’rlik na’rscnin’ tiykann berse, tosinnanliq qubilisti an’latadi.
Tiykardi na’rsedegi barliq za’ru’rliktin’ mexanikaliq jiynag’i dep alip qaraw naduns boladi. 0l barliq za’ru’rliktin’ dialektikahq birligin beredi.
Tiykar na’rselerdin’ barhq za’ru’rli ta’replerinin’ ha’m baylamslannm’ olardin’ ta’biyiy o’z ara g’a’rezliliginde alip qarahwimn’ jiynag’in an’latadi. Qubilis bul berilgen ta’replerdin’ ha’m baylamslardin’ tosinnanliq arqali ko’riniwin an’latadi. Misali, anaw yaki minaw ja’miyettin’ tiykann og’an tiyisli bolg’an barhq za’ru’rli ta’repler ha’m baylamslar, olarg’a kiriwshi barliq rawajlamw mzamlan beredi. Qubilis bolsa bul ta’replerdin’ ha’m baylamslardm’ ku’ndelikli turmista adamlardin’ o’z ara ta’sir etiwinde, ja’miyetlik sho’lkemler ha’m mekemelerdin’ iskerligi arqali ko’riniwinde bayqaladi. Qubilis tiykarg’a sahstirg’anda bay, sebebi ol individuallastinlg’an ha’m sirtqi jag’daylardin’ qaytalanbaytug’m jiynag’inda iske asadi. Qubilis ta a’hmiyetli tosinnanliq penen baylamsta boladi. Qubilis o’zinin’ tiykanna sa’ykes keliwi de, kelmewi de mu’mkin. Tiykar qubihslar massasinda da, bir qubilis arqali da ko’riniwi mu’mkin. Bir qubihslarda tiykar amq, ken’ tu’rde ko’rinse, ekinshi bir qubihslarda keri jag’day ju’z beriwi so’zsiz.

2. 
   Háreket materiyanıń tiykarǵı jasaw forması sıpatında
   

Ha’reket materiyamn’ ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgerisin yamasa uliwma bolatug’in o’zgeristi an’latadi.
Ha’rekettin’ uliwma bolatug’in o’zgeris sipatindag'i amqlamasi u’lken a’hmiyetke iye. Ko’pshilik jag’daylarda ha’reketti ken’isliktegi mexanikahq orm awistinw sipatinda tu’sinedi. Predmet usi jerde edi, keyin ala ol ornin o’zgertti. Usig’an ha’reketti alip kcliwge umtiladi. Biraq bizler ha’reketti uliwma bolatug’in o’zgeris sipatinda amqlaytug’in bolsaq, onda bizler ha’r qiyli protseslerdi — atomlardin’ ha’m molekulalardin' ishindcgi bolatug’in protses- lerdi, kristallardin’ o’siwin, tiri organizmlerdin’ zat aimasiwin, yag’niy o’mirdi de o’zgerislerde jasaytug’in ha’reket retinde — qamtig’an bolamiz. Ja’miyet tariyxi da, revolyutsiyalar, urislar, millionlag’an adamlardin’ ku’ndelikli turmisi ha’reket tu’ri sipatinda o’mir su’redi. Solay etip, ha’reket degenimiz fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq ha’m sotsialhq du’nyadag’i qa’legen o’zgeristi an’latad]. Bul ha’rekettin’ universalliq xarakterge iye ekenligin, ma’n’giligin, barliqti o’z ishine qamtiwshilig’in ko’rsetedi.
Ha’reket bul materiyamn’ o’mir su’riw usili bolip tabiladi.
Yag’my materiya tek g’ana ha’rekette o’mir su’redi. Bul degen so’z, birinshi gezekete qa’legen qubilis o’zin berilgen qubilis retinde o’zgertiw arqali saqlap qalatug’inhg’m an’latadi. O’zlikke iye bohw ushin u’zliksiz o’zgerip basqag’a aylamp otinw kerek

3. 
   Moral hám xuqıq. Olardıń ulıwmalıǵı ham ózgesheligi
   

Moral huquq bilan aloqasi uzoq tarihga ega. Ma'lumki juda ko'p hollarda ahloq me'yorlari bilan huquq me'yorlari mohiyatan va mazmunan bir hil bo'ladi. Shunga ko'ra, Moralnii jamoatchilik asosidagi huquq, huquqni esa qonuniylashtirilgan moral deb atash mumkin. Zero, moral bilan huquqning tadqiqot ob'etlari ko'p jihatdan o'hshash, ular faqat yondashuv usuli nuqtai nazaridan farq qiladi, ya'ni huquq me'yorlarining bajarilishi, odatda, mahsus adliya idoralaridagi lavozimli kishilar orqali majburiy sanktsiyalar vositasida yo'lga qo'yiladi: ahloq me'yorlari esa umumiy qabul qilingan milliy urf- odatlar, jamoatchilik fikri yordamida, alohida belgilangan kishilar tomonidan emas, balki muayyan ijtimoiy guruh, jamiyat tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, huquqshunoslik kasbi uchun muhim bo'lgan amaliy ahloq jihatlarini ahloqshunoslikning huquqshunos odobi deb ataladigan mahsus sohasi tadqiq qiladi va tavsiya etadi.

4. 
   Estetikanıń tiykarǵı kategoriyaları
   

Koterin'kilik termini birinshi ret song’i antikaliq estetikada payda boldi.Bul omirde bul termin soylewdin’ ayriqsha stili sipatinda qollanilgan.Shin manisinde koterin’kilik en’ aldi menen koncervativ kushler aldinda qorqiwdi saplastiriw gumanistlik idealdi tastiyiqlawga bagdarlangan qaharmanliqta korinis tabadi.
Tragiklik ham komiklik estetikaliq kategoriyalar,olarda jamiyetlik omirdin’ qarama-qarsiliqlari baxalanadi ham oy juwmag’inan otedi.Bularda adamnin' jamiyetlik omirdin' qubilislarina ham waqiyalarina estetikaliq qatnasi korinis tabadi ham bekkemlenedi.

5. 
   Túsinikler arasındaǵı qatnaslar
   

Oqıw protsessinde, qandayda bir kontseptsiyanı tu’sindirgende biz tek g’ana tu’siniklerdin’ tu’rine itibar berip qoymay, olardın’ basqa tu’siniklerge qatnasında analizlewimiz u’lken a’hmiyetke iye. Tu’sinikler arasındag’ı qatnaslardı eki u’lken gruppag’a bo’liwge boladı. 1) Salıstırılatug’ın tu’sinikler - bul tu’sinikler ulıwma belgilerge iye ha’m olardı bir biri menen baylanısta alıp qarawg’a boladı. 2) Salıstırılmaytug’ın tu’sinikler - bul tu’sinikler ulıwma belgilerge iye emes tu’sinikler, sol sebepli olardı bir biri menen salıstırıwg’a bolmaydı. Yag’nıy olar bizdi qorshag’an ortalıqtın’ ha’r qıylı tarawlarına tiyisli bolg’anlıg’ı sebepli bir biri menen salıstırıwg’a bolatug’ın ulıwma belgilerge iye emes. Bul tu’siniklerdin’ ishinde logikalıq qatnas jag’dayında tek g’ana salıstırılatug’ın tu’sinikler bolıwı mu’mkin. Ko’lemi jag’ınan salıstırılatug’ın tu’siniklerdi u’ylesetug’ın ha’m u’ylespeytug’ın tu’sinikler dep bo’lip alıp qarawg’a boladı. U’ylesetug’ın tu’sinikler dep ko’lemleri tolıq yamasa dara jag’dayda betlesetug’ın tu’siniklerge aytamız. U’ylesetug’ın tu’sinikler u’sh tu’rli qatnasta bolıwı mu’mkin: 1) ten’ ma’niles tu’sinikler. Bul tu’siniklerdin’ ko’lemleri tolıg’ı menen bir biri menen betlesedi. Mısalı, Aristotel ha’m logikanın’ tiykarın salg’an a’yyemgi grek oyshılı.2)Kesilisetug’ın tu’sinikler. Birinshi tu’siniktin’ ko’lemi ekinshi tu’siniktin’ ko’lemine dara jag’dayda kirse, onday tu’siniklerdi kesilisiw qatnasındag’ı tu’sinikler dep aytamız. Mısalı, advokat ha’m Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Ken’esinin’ deputatı, student ha’m logika krujoginin’ ag’zası. 3) Bag’ınıw qatnasındag’ı tu’sinikler. Bag’ınıw qatnasıg’ında bir tu’siniktin’ ko’lemi ekinshi tu’siniktin’ ko’lemine tolıg’ı menen kiretug’ın tu’sinikler boladı. Tu’siniklerdin’ ko’lemleri tolıg’ı menen de, dara jag’dayda da betlespeytug’ın tu’sinikler u’ylespeytug’ın tu’sinikler dep ataladı (yamasa ko’lemleri ulıwma elementlerge iye bolmag’an tu’sinikler u’ylespeytug’ın tu’sinikler dep ataladı). U’ylespeytug’ın tu’sinikler birge bag’ınıw (koordinatsiya), qarama-qarsılıq (kontrarlıq) ha’m qarsılıq (kontradiktorlıq) qatnaslarında boladı.
Variant 35

1. 
   Filosofiyanıń tiykarǵı wazıypaları
   

Adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h.t.b. menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «0l qorshag’an du’nya ne?», «Bui du’nyada adamnin’ tutqan orm, maqseti nede?», «Du’nyamn’ tiykarinda qanday baslama tur—materialhq pa yaki ruwxiy ma?», «Du’nya mzamlarg’a boysinadi ma yaki onda xaos u’stem su’redi me?», «Adam du’nyam bile aladi ma?», «Biliw degenimiz ne?», «Adamnin’ o’mirinin’ mazmum neni an’latadi?», «O’mirdin’ maqseti ha’m bahalig’i nede?» degen uliwma ha’m teren’irek da’rejedegi sorawlarg’ajuwap beriwge ha’reket etedi. Adamjaqsiliq ha’m jamanliq, go’zzalhq ha’m kelbetsizlik, erkinlik ha’m a’dillik haqqmda ha’m basqa da du’nyag’a ko’zqarashq sorawlar u’stinde oy ju’rgizedi. Bui sorawlar u’stinde oylamp, adam o’mirlik ta’jiriybege yamasa qanday da bir ilahiy ku’shke iseniwi yaki ilimiy bilimlerge liykarlamwi mu’mkin. Adamnin’ nege tiykarlamp pikir ju’rgiziwi du’nyag’a ko’zqarastm’ tipinen g’a’rezli boladi. Olardin’ biri sipatinda filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras alip qaraladi. Onm’ ma’nisin aship beriw ushm filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarasti du’nyag’a ko’zqarastin’ basqa tipleri menen sahstirip ko’riw kerek. Bui bizlerge filosofiyamn’ tiykarm tu’siniwge, spetsifikasin ashiwg’a ja’rdem beredi
2.San ózgerislerinen sapa ózgerislerine óz-ara ótiw nızamı
Qa’legen na’rse omn’ basqa na’rseler menen uqsashg’in yaki ayirmashihg’m ko’rsetiwshi ko’plegen esapsiz qa’siyetlerge iye. Na’rselerge tiyisli qa’siyetler na’rsenin’ eki ta’repten sipatin ko’rsetedi: birinshiden, na’rsenin’ neni an’latatug’inhg’in belgileydi, ekinshiden, onm’ mug’danna diqqat awdaradi. Solay etip, qa’siyet na’rsenin’, predmettin’ ta’repi bolip, onin’ basqa predmetlerden ayirmashilig’in yaki uqsashg’in amqlaydi ha’m olar menen o’z ara ta’sir etisiwde ko’rinedi.
Sapa salistirmali tu’rde tinishliq penen baylanisli bolip, ol belgili turaqliliqqa iye boladi, al san bolsa absolyut ha'reket penen baylanisli bolip, u’zliksiz o’zgerip otiradi. Biraq, sanli ta'replerdin’ o’zgerip otinwi belgili shegarag’a iye boladi. Anaw yaki minaw deneni u’lkeytiwge yaki kishireytiwge boladi, biraq ol sheksiz dawam etiwi mu’mkin emes. Misali, qa’legen material ha’r qiyli ta’sirlerge shidam beriwi mu’mkin, biraq belgilengen shegarag’a shekem shidam beredi,eger bul shegaradan o’tip ketsek,material buziladi.
Solay etip, zatlardin’ sapasinin’ o’zgeriwi olarg’a sa’ykes sanli o’zgerisler menen, sanli o’zgerislerdin’ o’lshemnen shig’iwi menen aniqlanadi. Dialektikanm’ basqa mzamlan siyaqli san o’zgerislerinen sapa o’zgerislerine o’tiw mzami en’ uliwmahq mzam bolip, ol tek g’ana ta’biyatta ha’reket etip qoymay, al adamzat ja’miyetinde de ha’reket etedi.
Sanli ha’m sapali o’zgerisler arasindag’i ayirmashihq, a’lbette, absolyut emes. Birqatnasta sanli o’zgeris bolg’an mazmun, yag'my na’rsenin’ sapasina tiyisli emes mazmun, basqa qatnasta sapali o’zgeris boliwi mu’mkin. Sanli yaki sapali o’zgerisler ekenligin amqlaw ushm, qanday sapa haqqinda pikir ju’rgizip atirg’animizdi biliwimiz tiyis. Misali, eger bizler ta’biyattin’ rawajlamwin alip qaraytug’in bolsaq, onda ha’reket etiwshi materiyanin’ bir formasinan ekinshi formasina o’tiw sapali o’zgeris bolip, al bul formalardin’ ishindegi o’zgerisler sanli o’zgerislerdi beredi

2. 
   Pikir hám pikirdiń túrleri
   

Pikir dep predmet ha’m onın’ belgileri arasındag’ı baylanıstı, predmetler arasındag’ı qatnastı maqullaw yamasa biykarlaw tu’rinde sa’wlelendiretug’ın oydın’ formasına aytamız. Ha’r qanday pikir, birinshiden, predmet ha’m onın’ belgileri arasındag’ı baylanıstı, qatnastı maqullaw yamasa biykarlaw tu’rinde sa’wlelendiredi, ekinshiden, ha’r qanday pikirdin’ logikalıq ma’nisin durıs (shın) yamasa nadurıs (jalg’an) sa’wlelendiriw mu’mkin (reallıqa onın’ sa’ykes keliwi yamasa sa’ykes kelmewi bul jerde na’zerde tutıladı). U’shinshiden, pikirlerdin’ tillik grammatikalıq bayanlanıw forması retinde ga’pler alıp qaraladı (Pikir na’rseler haqqında mag’lıwmat beretug’ın xabar ga’pler arqalı belgilenedi). Ha’r qanday pikir subekt ha’m predikat dep atalatug’ın eki terminnen ha’m olar arasındag’ı baylanıstı ko’rsetiwshi elementten turadı. Subekt (S dep belgilenedi) latın so’zinen alınıp, predmet haqqındag’ı oydı sa’wlelendiredi, al predikat (P dep beligilenedi) bolsa, latın so’zinen alınıp, predmettin’ belgisin, qa’siyetin sa’wlelendiredi. Al pikirdin’ u’shinshi elementi retinde alıp qaralatug’ın logikalıq baylanıs predmettin’ qandayda bir belgige iye ekenliginen yamasa iye emesliginen derek beredi. Logikalıq baylanıs, ko’pshilik jag’dayda "bolıp tabıladı", "esaplanadı", "esaplanbaydı" degen so’zler menen beriledi. Pikirlerde kvantor so’zleri de ushırasıwı mu’mkin. A’piwayı pikir dep du’zilisi jag’ınan basqa pikirlerdi o’z ishine qamtımaytug’ın ha’m tek g’ana eki tu’siniktin’ baylanısın sa’wlelendiretug’ın, "S - P" strukturasına iye pikirge aytamız. A’piwayı pikirlerdin’ du’zilisi subekt, predikat ha’m olar arasındag’ı baylanıstan ibarat. Al quramalı pikirler dep bir neshe a’piwayı pikirlerden du’zilgen pikirlerge aytamız.

3. 
   Morallıq sana, onıń mánisi hám dúzilisi
   

Estetikaliq sana adamnin’ dunyaga estetikaliq qatnasinin subyektiv tarepi.Estetikaliq sana bul jamiyetlik bolmistin tiykarinda payda bolatugin ham onin’ menen birge ozgeretugin estetikaliq sezimler, talg’amlar, pikirler, ideallar, ko’z qaraslar, teoriyalar sistemasi.

4. 
   Da’slep jamiyetlik sana tutas, bolinbegen xarakterge iye boldi. Aqiri, ondiriwshi kushlerdin’ rawajlaniwin to’men darejesine, apiwayi ondiriske primitiv, bolinbegeb sana saykes keledi.Estetikaliq sana jamiyettin’ toparlarga boliniwinin jagdayinda idealogiyaliq sferada estetikaliq ideallarda,koz qaraslarda,teoriyalarda korinis tabadi.Al endi estetikaliq sananin’ emotsionalliq-psixologiyaliq sferasi (estetikaliq sezimler ha’m talg’amlar) olar belgili darejede toparliq ,aplerge qarata ozinshelikke,avtomatliqqa iye
   

5. 
   Jámiyetlik bolmıs jámiyetlik sananı anıqlaydı
   

Bolmistin’ en’ a’hmiyetli formasi sipatinda «ja’miyetlik bolmisti» alip qarawimizg’a boladi. Ja’miyetlik bolmis retinde birinshi gezekte o’ndiris usili tu’siniledi. 01 ja’miyettin’ o’mirinin’ materialhqjag’daylann ha’m adamlardin’ bir birine ha’m ta’biyatqa bolg’an matcrialhq qatnaslann an’latadi. Ja’miyet o’mirinin’ matcrialhq jag’daylanna adamlardin’ o’mirlik iskerliginin’ mate- rialhq-texnikaliq bazasi (miynet qurallan ha’m predmetleri, qatnas, informatsiya qurallan), ja’miyet o’mirinin’ geografiyahq, demografiyahq jag’daylan, al materialliq ja’miyetlik qatnasiqlarg’a o’ndiris qatnasiqlan, basqa da ja’miyetlik qatnasiqlardin' materialliq ta’repleri, ekologiyaliq qatnasiqlar kiredi.
Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sana tu’sinigi menen baylanista u’yreniledi. Ja’miyetlik sana dep ja’miyetlik bolmisti sa’wlelendiretug’in seziwlerdin’, ko’zqaraslardin’, ideyalardin’ ha’m teoriyalardin’ quramali sistemasina aytamiz. Ja’miyetlik bolmis ha’m ja’miyetlik sana arasindag’i baylams to’mendegishe mazmung’a iye:

• 
  Ja’miyetlik bolmis o’zinin’ rawajlamw bansinda aqinnda ja’miyetlik sanam aniqlaydi.
  
• 
  Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sanam sa’wlelendiredi.
  
• 
  Ja’miyetlik sana ja’miyetlik bolmisqa aktiv keri ta’sir etiw mu’mkin- shiligine iye.
  

Bul keltirilgen bolmistin’ formalari bu’gingi ku’ni ilimge belgili bolg’an baqlaw, izertlew, analiz h.b. predmeti bola alatug’m mazmunnin’ ha’mmesin o’z ishine qamtiydi.
Variant 36

1. 
   Dialektikanıń tiykarǵı nızamları
   

Dialektikanin’ tiykarg’I 3 nizami bar; San menen sapa ozgerisi,qarama qarsiliq nizami,biykarlawdi biykarlaw nizami
1.Qa’legen na’rse omn’ basqa na’rseler menen uqsashg’in yaki ayirmashihg’m ko’rsetiwshi ko’plegen esapsiz qa’siyetlerge iye. Na’rselerge tiyisli qa’siyetler na’rsenin’ eki ta’repten sipatin ko’rsetedi: birinshiden, na’rsenin’ neni an’latatug’inhg’in belgileydi, ekinshiden, onm’ mug’danna diqqat awdaradi. Solay etip, qa’siyet na’rsenin’, predmettin’ ta’repi bolip, onin’ basqa predmetlerden ayirmashilig’in yaki uqsashg’in amqlaydi ha’m olar menen o’z ara ta’sir etisiwde ko’rinedi.
Sapa salistirmali tu’rde tinishliq penen baylanisli bolip, ol belgili turaqliliqqa iye boladi, al san bolsa absolyut ha'reket penen baylanisli bolip, u’zliksiz o’zgerip otiradi. Biraq, sanli ta'replerdin’ o’zgerip otinwi belgili shegarag’a iye boladi. Anaw yaki minaw deneni u’lkeytiwge yaki kishireytiwge boladi, biraq ol sheksiz dawam etiwi mu’mkin emes. Misali, qa’legen material ha’r qiyli ta’sirlerge shidam beriwi mu’mkin, biraq belgilengen shegarag’a shekem shidam beredi,eger bul shegaradan o’tip ketsek,material buziladi. Qarama-qarsihqlardin’ birligi ha’m gu’resi mzami dialektikanin’ yadrosin beredi. Bul jerde eki jag’day u’lkcn a’hmiyetke iye. Birinshiden, bul mzammn’ ha’reketi materialliq ha’m ruwxiy du’nyanin’ qubilis ha’m protscslcrin o’z ishine qamtip qoymastan, ol dialektikamn’ basqa mzamlannm’ ha’reketin de o’z ishine qamtiydi. Ekinshiden, ol ta’biyattag’i, ja’miyettegi ha’m sanadag’i qa’legen ha’reket ha’m rawajlaniwdin’ deregin ha’m ishki mazmunin an’latadi. Bul nizam obektiv du’nyanm’ predmetleri ha’m qubihslanmn’ rawajlaniw protsesinde payda bolatug’in ha’m o’niir su’retug’m o’tmish ha’m bu’ginnin’, bu’gin ha’m keleshektin’ arasindag’i
a’hmiyetli, za’ru’rli baylamslar ha’m qatnasiqlardi sa’wlelendiredi. Og’an pred­mettin' yaki qubilistin’ o’zinin’ rawajlamw barisindag’i basqishlar arasindag’i payda bolatug’in baylamslar ha’m qatnasiqlar kiredi. Bul mzamnin’ ha’reketin materiyanin’ barliq tu’rlerinde ko’riwimizge boladi. Sol sebepli om ta’biyattin’, tariyxtin’ ha’m oylawdm’ a’hmiyetli mzami retinde ahp qarawimizg’a boladi.

2. 
   Jámiyetlik sananıń tiykarǵı dárejeleri
   

Ja’miyetlik sana eki da’rejege iye: psixologiyaiiq ha’m ideologiyaliq.
Ja’miyetlik psixologiya berilgen ja’miyet ushm ta’n bolg’an seziwlerdin’, keypiyatlardin’, da’stu’rlerdin’, u’rp-a’detlerdin’ jiynag’m an’latadi.
ideologiya ideyalar sistemasin beredi. 0l ja’miyetlik psixologiyag’a sahstirg’anda ja’miyetlik sanamn’ joqarg’i da’rejesin—du’nyani teoriyaliq sa’wlelendiriwdi an’latadi. Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sana tu’sinigi menen baylanista u’yreniledi. Ja’miyetlik sana dep ja’miyetlik bolmisti sa’wlelendiretug’in seziwlerdin’, ko’zqaraslardin’, ideyalardin’ ha’m teoriyalardin’ quramali sistemasina aytamiz. Ja’miyetlik bolmis ha’m ja’miyetlik sana arasindag’i baylams to’mendegishe mazmung’a iye:

• 
  Ja’miyetlik bolmis o’zinin’ rawajlamw bansinda aqinnda ja’miyetlik sanam aniqlaydi.
  
• 
  Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sanam sa’wlelendiredi.
  
• 
  Ja’miyetlik sana ja’ qa aktiv keri ta’sir etiw mu’mkin- shiligine iye.
  

Bul keltirilgen bolmistin’ formalari bu’gingi ku’ni ilimge belgili bolg’an baqlaw, izertlew, analiz h.b. predmeti bola alatug’m mazmunnin’ ha’mmesin o’z ishine qamtiydi.

3. 
   Moral insan iskerliginiń regulyatorı sıpatında.
   

Miynet adamnin’ fizikaliq ham ruwxiy kushlerinin erkin korinisi bolgan sayin miynet estetikaliq ahmiyetke iye bola beredi.Sonin’ ushin miynettin’ estetkasizlaniwi son’ ala adamnin’ iskerliginin’ ham onin’ natiyjelerinin’ adamnin’ ustinen hu’kim suriwi ham og’an dushpan kushke aylanip,onnan jiraqlasiwi menen baylanisli bolip qaldi. Miynettin’ estetikasizlanip qaliwi birinshi gezekte obektiv tartiptegi faktorlardan g’arezli bolip qaldi.Degen menen, kop narse ondiris procesine qatnasiwshilardin uliwma ham estetikaliq madeniyatina g’arezli.

4. 
   Tragediyalıq hám komediyalıq estetikanıń kategoriyaları sıpatında
   

Xaqiyqatliqtag’I komiklik bul normadan shetlew, suliwliq nizamlarin buziw.Al, go’nenin’ ustinen ku’liw estetikaliq ideal,gozzalliq ushin gurestin’ ozinshe bir formasi bolip tabiladi. Ekinshiden, komiktin’ formalari kop ham onin haqiyqatliqta,iskustvoda korinisinin’ qurallari bar.Maselen, yumor, satira.Yumor kulkinin’ xar turi menen baylanisli.Satira jamiyettin’ tiykarg’I gu’dir-budirin ashkaralaydi.
Tragediyaliqta bolsa en’ son’inda qaharmannin’ oliwi menen juwmaqlanadi.

5. 
   Anıqlama, olardıń túrleri
   

İlimiy biliwde anıqlamanın’ ha’r qıylı tu’rleri qollanıladı. Biz olardın’ en’ ken’ taralg’an tu’rlerine qısqasha toqtap o’temiz. Anıqlamalardı atqaratug’ın funktsiyalarına qaray biliw protsessinde nominal ha’m real anıqlamalarg’a bo’liwge boladı. Nominal degen termin latın tilinen (nomen) alınıp, atama degendi an’latadı ha’m ol jan’a kirgizilgen terminlerdin’ mazmunın, onın’ kelip shıg’ıwın, a’hmiyetin tu’sindiriw ushın qollanılatug’ın anıqlama retinde alıp qaraladı, yag’nıy jan’a kirgizilgen til bayanlamalarının’ mazmunın tu’sindiriw haqqındag’ı kelisimdi an’latadı. Mısalı, ""Yuridikalıq" termini huqıqtanıwg’a tiyisli bolıw degendi an’latadı". "Berilgen organizmnin’ o’mir su’riwin, jasawın ta’miyinlewshi sırtqı jag’daylardın’ jıynag’ın gomeostazis dep belgileymiz". Real anıqlama dep predmettin’ en’ a’hmiyetli belgilerin sa’wlelendiriwshi anıqlamag’a aytıladı. Mısalı, "Filosofiya "adam-du’nya" sistemasının’ rawajlanıwının’ en’ ulıwmalıq nızamları haqqındag’ı ilim". Anıqlama so’zinin’ a’yyemgi grek tilindegi ma’nisi «xoros» so’zinen kelip shıg’ıp, shegaralıq stolb degendi an’latadı. Bunda stolblar bir jer maydanın ekinshi jer maydanshasınan bo’leklew ushın qollanılg’an. Bul so’zdin’ latın tilindegi analogı «finis» degen so’zden alınıp shegara, bir na’rsenin’ son’ı degendi an’latadı. Al rus tilinen «anıqlama» shegaranı belgilew degen so’zinen kelip shıqqan. Solay etip, tu’siniklerdi anıqlaw sol tu’siniklerdin’ ma’nisin, mazmunın ashıw menen baylanıslı. Al tu’siniktin’ mazmunı predmettin’ en’ a’hmiyetli belgilerinin’ jıynag’ın an’latadı, sol sebepli tu’siniktin’ mazmunın ashıw onın’ en’ a’hmiyetli, tiykarg’ı belgilerin anıqlawdı an’latadı. Anıqlama-dep tu’siniktin’ mazmunın ashıwshı logikalıq operatsiyag’a, yag’nıy til bayanlamalarının’ mazmunlıq ma’nisin da’l belgilewdi an’latatug’ın logikalıq operatsiyag’a aytamız. Mazmunın ashıwdı talap etetug’ın tu’sinikti definiendum (Dfd), yamasa anıqlanıwshı tu’sinik dep, al berilgen tu’siniktin’ mazmunın ashatug’ın tu’sinikti definiens (Dfn), yamasa anıqlawshı tu’sinik dep ataymız.

Variant 37

1. 
   Dialektika ulıwma baylanıs hám rawajlanıw teoriyası sıpatında
   

Диалектикада қубылыслардың ғалаба өз-ара байланысы идеясы әҳмийетли орынға ийе. Затлардың, ўақыялардың байланысы фактын сезиў жүдә қыйын емес; омирден оған минут сайын, саат сайын мысал табыў мүмкин. Бирақ, затлардың өз ара байланысы, бир қубылыстың екиншисине өтиўлериниң ҳәрекеттеги материяның қәсийетин сәўлелендиретуғынлығын, оның объектлердиң жер жүзлик универсаллық байланысының көриниси сыпатында болатуғынын түсиниў қыйынырақ. Адамзат бул идеяға узақ ҳәм қыйыншылықлар менен келеди.

Диалектикалық категориялар.
Философиялық ойлаў жеке қубылыс, процесслерди ғана емес, ал пүткил болмысқа ҳәм ғалаба белгилерди, қатнасларды ашады. Бундай билимлер адамзат ойлаўының универсаллық формаларында – категориаларында көринис табады. Болмыстың универсаллық байланыслары олардың қурамалы, ийилмели, қарама-қарсылықлы диалектикасында сәўлелендиретуғын, улыўмаластыратуғын философиялық түсиниклер диелектикалық категориялар топарын қурайды. Олардың өз-ара байланысты түсиниўдиң, билиўдиң, изертлеўдиң ғалаба принциплерин аңлатады.
Философиялық ой өсип өзиниң арнаўлы қараўының предметине айландырады. Философиялық ойлаўдың (текстлер ҳ.т.б.) реал структураларынан категориаллық схемаларда көрсетеди. Категориалардың өз-ара байланысын түсиндиреди. Нәтийжеде категориаллық аппарат стихиялы ислеўден ойланылған, түсинилген жағдайға өтеди. Бул диалектикалық ойлаўға мәденияттың элементлери қубылысы сыпатында үлкен күш береди, билиўди мүмкин етеди. Диалектиканы ҳәр түрли теориялық ҳәм практикалық ўазыйпаларды шешиўге қолланыўға имканият береди.

2. 
   Jámiyetti izertlewdiń tsivilizatsiyalıq usılınıń ózgeshelikleri