Dúnyaǵa kóz qaras, onıń dúzilisi hám tiykarǵı tipleri

Ja’miyetti izertlewdin’ lormatsiyaliq ha'm tsivilizatsiyahq usillari;


Formatsiya—o’zgeshe ekonomikaliq bazis ha’m og’an sa’ykes keliwshi siyasiy ha’m ruwxiy nadstroyka, adamlardin’ birliginin’ tariyxiy formalan, shan’araqtin’ tipleri menen xarakterlenetug’in tariyxiy rawajlamwdin’ belgili bir basqishindag’i ja’miyet.
Tsivilizatsiya (lat. civilis, puqarahq, ma’mleketlik degendi an’latadi)— ja’miyettin’ sotsialhq jaqtan sho’lkemlesiwi. Tiykarg’i o’lshemleri: ja’miyetlik bayhqti o’ndiriw, adamnin’ erkinligi. Ha’zirgi zaman filosofiyasinda ja’miycttin’ rawajlaniw problemalann izertlew bansinda protses, o’mir su’riw, o’zgeris, rawajlaniw, progress, regress, rawajlaniw faktorlari, evolyutsiya, revolyutsiya h.b. terminler ken’nen paydalamladi. Bul tu’siniklerdin’ mazmunina qisqasha tu’rde toqtap o’teyik.
Protsess—sotsialhq sistemalardag’i, yag'my toparlardag’i, institutlardag’i, sotsialhq sistemalardin’ basqa elementlerindegi o’zgerislerdin’ pu’tin birligi. Protsesslerdin’ ha’r qiyli tipleri boliwi mu’mkin: insan ishinde, misal ushin, adamnin’ o’z betinshe sawat ashiw protsesi; eki individ arasmdag’i qatnaslarda payda bolatug’in protsesler; birlik ishinde ha’m olar arasinda payda bolatug’in protsesler; ja’miyettin’ pu’tinlik sipatindag’i sho’lkemlesiwin ha’m strukturasin o'z ishine qamtiwshi o’zgerisler Sotsialliq filosofiya («sotsialhq» Iatin so’zi bolip, ja’miyet degendi an’latadi)— la’miyettin’ o’mir su’riwinin’ tiykarg’i nizamlari haqqindag’i ilim. Ja’miyetti o’z aldma izertlew obekti retinde bo’lip alip qaraw XIX a’sirdin’ baslannda iske asiriladi. Ha’zirgi zaman sotsialhq filosofiyasi ja’miyetti sistema (o’z ara la’sir etiwshi clementlerdin’ jiynag’i) sipatinda da ha’m protses sipatinda da (ja’miyetlik strukturalardin’ izbe-izliktegi o’zgerisi, rawajlamwi) alip qaraydi. Sotsialliq filosofiyanin’ sinonimleri sipatinda ha'r qiyli filosofiyaliq teoriyalarda uliwma sotsiologiya», «tariyx filosofiyasi», «tariyxiy materializm» h.b. tu’sinikler alip qaraladi.

3. 
   Moraldıń mánis-mazmunı
   

Etika (grek so’zi—da’stu’r, xarakter)—moral, a’dep-ikramliliq haqqindag’. ta’limat. 0l a’dcp-ikramliliqtin’ ta’biyatin, tiykann, mazmunin izertleydi, adamzal o’mirinin’ tiykarg’i bahahqlann u’yrenedi. Etika adamnm’ minez-qulqimn’ normalari haqqindag’i ta’limat retinde a’mcliy bag’dar sipatinda antikahq filosofiyada qa’Iiplesedi.Bar na’rseni izertleytug’in ontologiyag’a sahstirg’ands etika ne islew kerckligi haqqinda pikir ju’rgizedi, yag’niy normativlik pa’nd an’latadi. Etikamn’ tiykarg’i problemasi retinde a’dep-ikramlihq normalarinm kelip shig’iwi haqqindag’i ma’sele alip qaraladi.Olardi ja’miyet do’rete me yaki olar adamnan g’a’rezsiz obektiv tu’rde o’mir su’re me degen ma’sele qiziqtiradi.
Etikamn’ ishinde etologiya—konkret ja’miyetlerdin’ a’dep-ikramliliq normalari haqqindag’i ilimdi ha’m aksiologiyam (grek so’zi—bahaliq)—adamzat o’mirinin’ bahaliqlan haqqindag’i ta’limatti bo’lip ko’rsetiwge boladi.

4. 
   Estetika predmeti
   

Estetikanin predmetin aniqlawda eki liniya bar;
1)Estetika gozzalliq tuwrali ilim yamasa gozzalliq filosofiyasi.Gozzalliqtin’ estetikaliq bahaliqlardin’ ilimdegi izertlewdin’ birinshi obekti ekenligi aniq.Degen menen, gozzalliq putkil estetikaliq bahaliqlardi toliq qamtiy almaydi.
2)Estetikanin’ predmeti-isskustvo, onin’ uliwma nizamlari degen koz qarastin’ artiqmashiligi sonda,ol estetikaliq oydi birinshi gezekte isskustvonin’ en’ uliwma nizamlarin tanip biliwge bag’darlaydi.
Solay etip, estetikani adamnin’ haqiyqatliqti estetikaliq mengeriwinin’ manisi ham nizamliqlari haqqinda ilim dep aniqlasa duris boladi

5. 
   Oylaw hám til. Olardıń baylanısı máselesi
   

Oylawdın’ ulıwmalastırıwshı xarakteri na’rseler ha’m qubılıslar klasslarının’ qa’siyetlerin sa’wlelendiriwshi nızamlardı payda etiw mu’mkinshiliklerinde o’z ko’rinisin tabadı. v) Oylaw til menen tıg’ız baylanıslı. Til oy-pikirlerdin’ qa’liplesiw usılı sıpatında alıp qaralıp, onda oylaw na’tiyjeleri bekkemlenedi. Til ja’rdeminde adamlar arasında oy-pikirler menen almasıw bolıp turadı.
g) Oylaw aktiv ha’m maqsetke bag’darlang’an iskerlik bolıp tabıladı. Sebebi oylaw protsessinde belgili maqsetler qoyıladı ha’m wazıypalar, ma’seleler belgilenedi. Usı qoyılg’an ma’selelerdi sheshiw, alg’a su’rilgen maqsetlerge erisiw ushın oylaw is ha’reketleri a’melge asırıladı. Oydın’ logikalıq formasın anıqlawımız ushın oy-pikirdi an’latatug’ın so’zlerdegi logikalıq emes terminlerdin’ mazmunın dıqqatqa almawımız tiyis. Oylardın’ logikalıq formalarının’ tiplerine qaray otırıp olardı belgili klasslarg’a bo’liwge boladı. Bunday tiykarg’ı klasslar retinde tu’sinik, pikir ha’m oy-juwmag’ı dep atalatug’ın oy-pikirlerdin’ formaların alıp qarasaq boladı.
Tu’sinik dep belgili bir predmetler ushın ulıwma bolg’an belgiler sistemasına tiykarlanıp predmetlerdi ulıwmalastıratug’ın ha’m ayırıp ko’rsetetug’ın oydın’ formasına aytamız. Mısalı, nızam ta’repinen jazalanatug’ın dep belgilengen ha’reket yamasa ha’reketsizlikti biz jınayat tu’sinigi menen anıqlaymız.
Pikir dep predmetlerdegi qa’siyetlerdin’, olar arasındag’ı qatnaslar ha’m baylanıslardın’ biykarlanıw yamasa maqullanıw formasında beriliwin sa’wlelendiriwshi oydın’ formasına aytamız. Mısalı, No’kis - Qaraqalpaqstan Respublikasının’ paytaxtı. Astrologiya - ilim emes.
Oy-juwmag’ı dep pikirlerde sa’wlelengen bilimlerden jan’a pikirde sa’wlelengen bilimdi alıw protsessin an’latatug’ın oydın’ formasına aytamız. Mısalı:

Variant 38

1.Filosofiyanıń obyekti hám predmeti
Bularg’a qosimsha filosofiyanin’ ishinde de filosofiyaliq bilimlerdin’ differentsiatsiyasi ketip,onin’ sahstirmah tu’rde o’zgeshe tarawlan payda bola baslaydi. Olarg’a bolmis haqqmdag’i ta’limat—ontologiya (grek so’zi); biliw haqqindag’i ta’limat—gnoseologiya (grek so’zi); uliwma bavlams ha’m rawajlamw haqqmdag’i ta’limat—dialektika; duns oylawdin’ formalan ha’m nizamlari haqqmdag’i ta’limat—Iogika; moral haqqmdag’i ta’limat—etika;
Filosofiyanin’ predmeti retinde—adam ha’m du’nyamn’ birligi—ondag’i en’ iwnialiq alip qaraladi. Filosofiya o’zinin’ problemalann teoriyaliq oylaw 'koleminde sheshedi, barli Sol sebepli filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras degen tu’sinikti qollang’an waqtimizda teoriyahq derek retinde fllosofiya alip qaralatug’in du’nyag’a ko’zqarasti diqqatqa ahwimiz kerek. Omn’ predmeti retinde «adam—du’nya» sistemasindag’i en’ uhwmahq alip qaraladi. Ol ta’biyattin’, ja’miyettin’ ha’m adamzat oylawmm’ en’ uhwmahq mzamlann izertleydi. 01 o’zinin’ ishine eki—adam ha’m du’nya podsistemasin ha’m olar arasindag’i to’rt—genetikaliq, biliwlik, aksiologiyaliq, praksiologiyahq qatnaslar podsistemasin qamtiydi. Filosofiya bul sistemadag’i en’ uliwmaliqti u’yrenedi.Ol ilimler ushin universalliq a’hmiyetke iye biliwdin’ iwma metodlarm, kategoriyalar sistemasin islep shig’adi.

3. 
   Sananıń kelip shıǵıwı hám mánisi.
   

Ilimde sana problemasi ko’plegen diskussiyalardi payda etip turg’an ko’p qirli problemalardin’ biri. Bunin’ sebebi tikkeleysanaproblemasimn’ ta’biya- timn’ seziwler ja’rdeminde qabil etiletug’in obektivlik realliqtin’ mazmumna sa’ykes kelmewi menen baylamsli. Sanag’a ken’islik xarakteristikalann qollamwg’a bolmaydi, om o’lshep, qanday da bir sanliq ko’rsetkishte belgilep, sezip yamasa baqlap tu’sindire almaymiz, ol fizikahq obektlerge qollamlatug’in massa, energiya, formag’a iye emes.
Sananin’ barlig’i bizde hesh qanday gu’man sezimin payda etpeydi, biraq onm’ o’mir su’riwi amq (tikkeley) tu’rde emes, al qiya tu’rinde - til ha’m adamlardin’ a’meliy iskerliginde o’z ko’rinisin tabadi. Sol sebepli bul ko’rse- tilgen adam bolmisimn’ tiykarlann u’yrenbey turip, biz sanamn’ mazmumn asha almaymiz. Bunday analizge sanamn’ biologiyaliq aspekti de boysinadi, sebebi onin’ o’mir su’riwi tikkeley adamnin’ bas miyinin’ iskerligi menen baylamsli. Usig’an tiykarlang’an halda sanamn’ ta’biyatin filosofiyadan basqa ko’plegen ilimler, misali fiziologiya, psixologiya, sotsiologiya, kibernetika ha’m t.b.izertleydi. Sa’wleleniw materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip, sanam sa’wlele­niwdin’ en’joqarg’i tipi retinde amqlaydi,sananin’ kelip slng’iwin miynct ha’m tildin’ payda boliwi menen baylanistinp, om ta’biyiy-tariyxiy kontekste alip qaraydi Sananin’ ta’biyati filosofiyahq-gnoseologiyahq aspektte ko’rnekli rus ahmlari A.Spirkin ha’m V.ivanov ta’repinen izertlengen. Sana (ken’ ma'nidcgi sana bul jerde diqqatqa ahnbaqta) maydani V.ivanov ta’repinen shen’ber tu’rinde berilip, ol sha’rtli tu’rdc to’rt bo’lekkc bo’linedi. Birinshi bo’lek sanasizhqti beredi. Sanasiziiq adamnin’ aqihnan tisqanda jaylasqan ha’m berilgen waqit aralig’inda sana ta’repinen baqlanbaytug’in, basqariwg’a boysinbaytug’in psixikaliq qubilislardin’, jag'daylardin’ ha’m ha’reketlerdin’ jiynag’in beredi. Og’an nnsal retinde tu’s ko’riwlerdi,gipnozhq jag’daylardi h.t.b. alip qarawg’a boladi. Sanasizhq tarawina instinktler, avtomatlastirilg’an is-ha’reketler, intuitsiya kiredi. Bul jerde avtomatlastinlg’an is-ha’reketler da’slebinde sanaliq tarawinda bolip, yag’niy omn’ ja’rdeminde payda bolip, keyin ala sanasizhqqa tu’siwi mu’mkin.

3. Din sociallıq qubılıs sıpatında

Materialistlik filosofiya diniy ko’zqarastin’ tiykan retinde qanday da bir ta’biyiyliqtan joqari ka’ramatli ku'shke isenimdi alip qaraydi. Bul isenim ka’ramatli ku’shtin’ materialliq du’nyanm’ nizamliqlanna boysinbawina tiykarlanadi. Sol sebepli diniy isenim adam ha’m ka’ramath ku’sh arasinda o’zgeshe qatnaslardm’ bar ekenligin moyinlaydi, olar kultliq ha’reketlerde o’z sa’wlesin tabadi.
Din quramali ja’miyetlik sho’lkemdi an’latadi. Omn’ strukturasinda u’sh tiykarg’i clementti bo’lip ko’rsetiwge boladi. Birinshiden, diniy sana. Ekinshi­den, diniy siymiwlar (kult). U’shinshiden, diniy sho’lkemler.
Barliq du’nyaju’zlik dinlerdin’ en’ a’hmiyetli ideyasi—dinge siymiwshilardin’ o’zlerinin’ sotsialhq halatinan, milletinen, rasasinan g’a’rezsiz tu’rde quday aldinda ten’ligi bolip sanaladi. Olar dinge siyiniwshilarg’a a’dil qatnasta bolatug’inlig’in, biraq ol du’nyada ha’m bul du’nyadag’i is-ha’reketine baylanisii wa’de beredi.

4. 
   Moral, ádep-ikramlılıq, etika túsinikleri arasındaǵı ayrmashılıq hám olardıń baylanısı
   
5. 
   Etika (grek so’zi—da’stu’r, xarakter)—moral, a’dep-ikramliliq haqqindag’. ta’limat. 0l a’dcp-ikramliliqtin’ ta’biyatin, tiykann, mazmunin izertleydi, adamzal o’mirinin’ tiykarg’i bahahqlann u’yrenedi. Etika adamnm’ minez-qulqimn’ normalari haqqindag’i ta’limat retinde a’mcliy bag’dar sipatinda antikahq filosofiyada qa’Iiplesedi
   Estetika (grek so’zi—seziwlik, seziwshi)— go’zzalhq mzamlan haqqindag’ ilim. Etika siyaqli estetika da filosofiyamn’ a’yyemgi tarawi bolip tabiladi. Оl ta’biyattag’i, ko’rkem o’nerdegi, adamzat ja’miyetindegi go’zzalliqtm’ tiykann, formalarin, tiplerin u’yrenedi.
   

5.Túsiniklerdiń túrleri

Tu’sinik dep belgili bir predmetler ushın ulıwma bolg’an belgiler sistemasına tiykarlanıp predmetlerdi ulıwmalastıratug’ın ha’m ayırıp ko’rsetetug’ın oydın’ formasına aytamız. Mısalı, nızam ta’repinen jazalanatug’ın dep belgilengen ha’reket yamasa ha’reketsizlikti biz jınayat tu’sinigi menen anıqlaymız. Tu’siniklerdi payda etiw ushın predmettin’ en’ a’hmiyetli qa’siyetlerin bo’lip ko’rsetiwimiz sha’rt. Onın’ ushın predmetlerdi bir biri menen salıstırıw na’tiyjesinde, olarg’a ta’n ulıwma belgini ajıratıwımız tiyis. Bug’an salıstırıw, analiz, sintez, abstraktsiyalaw, ulıwmalastırıw sıyaqlı logikalıq usıllardı qollanıwdın’ ja’rdeminde erisemiz. Ha’r qanday tu’sinik mazmun ha’m ko’lemge iye.
Tu’siniktin’ mazmunı dep berilgen tu’sinikti an’latatug’ın predmettin’ en’ a’hmiyetli belgilerinin’ jıynag’ına aytamız. Mısalı, "2 yamasa 3ke bo’linetug’ın sannın’" mazmunın "2 yamasa 3 bo’liniw" beredi.
Tu’siniktin’ ko’lemi dep tu’sinikte o’z sa’wlesin tapqan predmetlerdin’ ko’pligine, jıynag’ına aytamız. Mısalı, "jınayat" tu’siniginin’ ko’lemine barlıq jınayatlar kiredi, sebebi olardın’ ha’mmesine ulıwmalıq xarakterge iye bolg’an en’ a’hmiyetli belgiler tiyisli. Tu’sinikler to’mendegi o’lshemlerge (kriteriylerge) tiykarlang’an halda bo’linedi: tu’sinikler predmetlerdi ulıwmalastırıw sanına qaray boslıq ko’lemge iye ha’m boslıq emes ko’lemge iye tu’siniklerge bo’linedi. Boslıq tu’sinik dep ko’leminde a’lemdegi bir de predmet sa’wlelenbegen tu’sinikke aytamız. Bunday tu’siniklerdin’ mazmunı a’lemdegi birde predmetke tiyisli emes belgiler sistemasına iye boladı. Mısalı, ma’n’gilik dvigatel. Al boslıq emes ko’lemge iye tu’sinikler jeke ha’m ulıwma tu’sinikler bolıp bo’linedi. Jeke tu’siniktin’ ko’lemi bir elementten turadı (mısalı, No’kis, Frantsiya), al ulıwma tu’siniktin’ ko’lemi bir elementten artıq ko’p elementke iye boladı. Mısalı, paytaxt, sud, tariyx. Ulıwma tu’sinikler o’z gezeginde sang’a alınatug’ın ha’m sang’a alınbaytug’ın bolıp ekige bo’linedi. Sang’a alınatug’ın tu’siniklerdin’ ko’lemi sheklengen, al sang’a alınbaytug’ın tu’siniklerdin’ ko’lemi predmetlerdin’ sheklenbegen sanına tiyisli boladı. Mısalı, "Ekinshi jer ju’zlik urıs qatnasıwshısı" - ko’lemi sheklengen, sebebi adamlardın’ belgili bir bo’leginin’ (yag’nıy belgili sandag’ı adamlardın’) fashizmge qarsı gu’reskenligi esapqa alıng’an. Adam degen tu’sinik sang’a alınbaydı, sebebi bul tu’sinikte barlıq adamlar (o’mir su’rip ketken, su’rip atırg’an, keleshekte o’mir su’retug’ın adamlardın’ barlıg’ı) dıqqatqa alınadı. Bul tu’siniktin’ ko’lemi sheklenbegen.

Variant 39

1. 
   Sana sáwlelendiriwdiń joqarǵı forması sıpatında
   

Sa’wleleniw materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip, sanam sa’wlele­niwdin’ en’joqarg’i tipi retinde amqlaydi,sananin’ kelip slng’iwin miynct ha’m tildin’ payda boliwi menen baylanistinp, om ta’biyiy-tariyxiy kontekste alip qaraydi. Bul tcoriyag’a tiykarlang’an halda bizdi qorshag’an du’nyanm’ barliq obektleri, protsesleri ha’m qubihslan u’zliksiz ha’rekette ha’m universalhq baylamsta bolip, bir biri menen o’z ara ta’sir jasasadi. Bunday ta’sir jasasiwdin’ na’tiyjesinde bir deneler ha’m qubihslar basqa denelergc ta’sir jasap, olarda belgili da’rejede o’zlerin su’wretleytug’in o’zgerislerdi payda etip, o’zlerinin’ «izin» qaldiradi. Solay etip, sa’wlelcniw degenimiz materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip sa’wleleniwshi obekttin’ belgilerin, qa’siyetlerin ha’m qatnaslann qayta tikleydi ha’m ol materiyamn' sho’lkemlesiwinin’ barhq da'rejelerinde' jansiz, janli ha'm sotsialhq ta'biyatta o’mir su’redi.
O’mirdin’ payda boliwi menen sa’wleleniwdin’ biologiyaliq f'ormasi qa’li plesedi.Sa’wleleniwdin’ biologiyaliq formasmin’ en’ a’piwayi tu’ri retinde tirinin’ saylandi tu’rde qorshag’an ortahqtm’ ta’sirine juwap beriw uqiphlig’i, yag’niy titirkendiriw (tropizmler, taksislerde boladi) alip qaraladi. Titirkendiriw sirtqi ta’sirge juwap retinde payda bolip, janli ta’biyattin’ psixikag’a shekemgi sa’wleleniw formasmin’ en’ elementar ha’m negizgi tu’rin berip, o’zinde aktivlilik elementke iye bolip, organizmnin’ sirtqi ta’sirge bolg’an saylandi ha’m maqsctke bag’darlang’an reaktsiyasin ko’rsetedi. Aytilg’anlardin’ ha’mmesi tolig’i menen florag’a tiyisli. Misal retinde tan’da lala gu’llerdin’ ashihwin, al tu’nde olardin’jabiliwm, ayg’abag’ardm’ ku’nge qaray burihwin ha’m t.b. alip qarawg’a boladi.

2. 
   Filosofiyanıń ilimler sistemasında tutqan ornı
   

Filosofiya la repinen islep shig’ilg’an biliw metodlan, kategoriyahq appa arnawh ilimler tarawlannda ken’ncn qollamladi. Aytilg’annan filosofiya ha ilim-bilimnin’ o’z ara tig’iz baylamsqan tarawlan ekenligi kelip shig’a ilimge arqa su’yemeytug’in filosofiya liaqiyqathqtan qashiqlaydi, al filosofiya, tiykarlanbaytug’in ilimler bolsa tek faktlerdi su’wretlew, konstatatsiyalaw men shug’illanadi. Qubihslardi tu’sindirmey, olardin’ tiykarm aship ko’rsetp rawajlaniw tendentsiyalarm u’yrenbey, olar arasindag’i ishki baylamsla amqlamay ilim ilim bohwdan qaladi. ilim o’zinin’ juwmaqlarma filosofiya tu’sindirme bermey tura almaydi, sol sebepli ha’r qanday filosofiyag’a bolg’ skeptikaliq qatnas ilimnin’ tiykarinm’ burmalaniwina alip keledi. Du’nyam ratsionalhq jaqtan tu’sindiriw, ilimge orientatsiya—filosofiya! bilimnin’ rawajlaniwinm’ magistralhq joli bolip, om a’hmiyetli na’tiyjcler baslaydi.
filosofiya tek g’ana ilim menen baylanista bolip qoymay, al ol ja’miyetti ruwxiy o’mirinin’ basqa da tarawlan menen o’z ara ta’sir etisedi. Onm’ teoriy hq printsi pleri ha’m bahaliq orientatsiyalan ekonomikag’a,siyasatqa,huqiq ha’m a’dep-ikramhhq qatnasiqlarg’a, ko’rkem o’ner ha’m dinge, ja’miyet sananin' formalarina ta’sirin tiygizedi. O’z gezeginde ja’miyetlik o’mirdi ha’r qiyli tarawlan filosofiyag’a da ta’sir etedi. Solayetip, filosofiya ha’ ilim, filosofiya ha’m ideologiya, filosofiya ha’m ko’rkem o’ner bir birine ara la? barliq ma’deniyattm’ pozitivlik rawajlamwina ja’rdem beredi. Filosofi ma’dcniyattm’ barliq tarawlann baylanistinwshi tiykar bolip, bug’an qosims onm’ du’nyag’a ko’zqarashq ha’m metodologiyahq deregin beredi.

3. 
   Din hám moraldıń óz-ara baylanısı
   

Din an’iz ha’m filosofiya menen birlikte du’nyag’a ko’zqarastin’ bir tu’ri retinde ahp qaraladi.
Diniy sana a’yyemgi da’wirde payda bolip, ja’miyetlik qatnaslardin’ rawajlaniwi menen baylanisli ha’r qiyli o’zgerislerge ushirap, bu’gingi ku’nde ko’plegen adamlardin’ minez-qulqina, ha’reketlerine ta’sirin tiygizbekte.
Materialistlik filosofiya diniy ko’zqarastin’ tiykan retinde qanday da bir ta’biyiyliqtan joqari ka’ramatli ku'shke isenimdi alip qaraydi. Bul isenim ka’ramatli ku’shtin’ materialliq du’nyanm’ nizamliqlanna boysinbawina tiykarlanadi. Sol sebepli diniy isenim adam ha’m ka’ramath ku’sh arasinda o’zgeshe qatnaslardm’ bar ekenligin moyinlaydi, olar kultliq ha’reketlerde o’z sa’wlesin tabadi.
Din quramali ja’miyetlik sho’lkemdi an’latadi. Omn’ strukturasinda u’sh tiykarg’i clementti bo’lip ko’rsetiwge boladi. Birinshiden, diniy sana. Ekinshi­den, diniy siymiwlar (kult). U’shinshiden, diniy sho’lkemler.
Diniy sana salistirmali tu’rde diniy psixologiya ha’m diniy ideologiya dep atalatug’in eki g’a’rezsiz da’rejeden turadi. Olardin’ mazmumn ka’ramatli ku’shke iseniw quraydi.
Diniy psixologiya dep diniy sanamn’ iyelerinin’ ta’siri astinda qa’li p- lesetug’in, iseniwshilerge ta’n diniy da’stu’r, a’det, keypiyat, seziw, eleslerdin’ jiynag’ina aytamiz.

4. 
   Biliw formaları hám olardıń mánisi
   

«Гносеология» философиялық категория сыптатында гректиң гносео-билемен,
гносис-билимлер ҳәм логос сөзи тәлиймат сөзлеринен алынған. Сөзбе-сөз билиў «туўралы
тәлиймат», «сана туўралы тәлиймат» дегенди аңлатады.
Әдетте дерлик барлық философиялық анықлағышларда, сөзликлерде,
энсклопедияларда гносеологияны «билиў теориясы» деген тәрийиплеў бар. Гносеология – философиялық билимлер бөлими,
адамның дүньяны ҳәм оны билиўиниң бөлимин философиялық изертлеў(шегарасына)
философиялық изертлеў, билиў процессинде билиўден билиўге, билимге өтиў процессин үйрениў, билимлеримиздиң тәбиятын үйрениў – олар орнына, болмыслық, демек «онтологиялық» аспекте қандай ҳәм олардың танып билинген, билинетуғын предметлер,
қубылыслар менен ара-қатнасы қандай ҳ.т.б. Қулласы, гносеология сананы, билиўди билиў менен шуғылланады десек, қәте болмайды.

5. 
   Túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi
   

Tu’sinik dep belgili bir predmetler ushın ulıwma bolg’an belgiler sistemasına tiykarlanıp predmetlerdi ulıwmalastıratug’ın ha’m ayırıp ko’rsetetug’ın oydın’ formasına aytamız. Mısalı, nızam ta’repinen jazalanatug’ın dep belgilengen ha’reket yamasa ha’reketsizlikti biz jınayat tu’sinigi menen anıqlaymız. Tu’siniklerdi payda etiw ushın predmettin’ en’ a’hmiyetli qa’siyetlerin bo’lip ko’rsetiwimiz sha’rt. Onın’ ushın predmetlerdi bir biri menen salıstırıw na’tiyjesinde, olarg’a ta’n ulıwma belgini ajıratıwımız tiyis. Bug’an salıstırıw, analiz, sintez, abstraktsiyalaw, ulıwmalastırıw sıyaqlı logikalıq usıllardı qollanıwdın’ ja’rdeminde erisemiz. Ha’r qanday tu’sinik mazmun ha’m ko’lemge iye.

Tu’siniktin’ mazmunı dep berilgen tu’sinikti an’latatug’ın predmettin’ en’ a’hmiyetli belgilerinin’ jıynag’ına aytamız. Mısalı, "2 yamasa 3ke bo’linetug’ın sannın’" mazmunın "2 yamasa 3 bo’liniw" beredi.
Tu’siniktin’ ko’lemi dep tu’sinikte o’z sa’wlesin tapqan predmetlerdin’ ko’pligine, jıynag’ına aytamız. Mısalı, "jınayat" tu’siniginin’ ko’lemine barlıq jınayatlar kiredi, sebebi olardın’ ha’mmesine ulıwmalıq xarakterge iye bolg’an en’ a’hmiyetli belgiler tiyisli. Tu’sinikler to’mendegi o’lshemlerge (kriteriylerge) tiykarlang’an halda bo’linedi: tu’sinikler predmetlerdi ulıwmalastırıw sanına qaray boslıq ko’lemge iye ha’m boslıq emes ko’lemge iye tu’siniklerge bo’linedi. Boslıq tu’sinik dep ko’leminde a’lemdegi bir de predmet sa’wlelenbegen tu’sinikke aytamız. Bunday tu’siniklerdin’ mazmunı a’lemdegi birde predmetke tiyisli emes belgiler sistemasına iye boladı. Mısalı, ma’n’gilik dvigatel. Al boslıq emes ko’lemge iye tu’sinikler jeke ha’m ulıwma tu’sinikler bolıp bo’linedi. Jeke tu’siniktin’ ko’lemi bir elementten turadı (mısalı, No’kis, Frantsiya), al ulıwma tu’siniktin’ ko’lemi bir elementten artıq ko’p elementke iye boladı. Mısalı, paytaxt, sud, tariyx. Ulıwma tu’sinikler o’z gezeginde sang’a alınatug’ın ha’m sang’a alınbaytug’ın bolıp ekige bo’linedi. Sang’a alınatug’ın tu’siniklerdin’ ko’lemi sheklengen, al sang’a alınbaytug’ın tu’siniklerdin’ ko’lemi predmetlerdin’ sheklenbegen sanına tiyisli boladı. Mısalı, "Ekinshi jer ju’zlik urıs qatnasıwshısı" - ko’lemi sheklengen, sebebi adamlardın’ belgili bir bo’leginin’ (yag’nıy belgili sandag’ı adamlardın’) fashizmge qarsı gu’reskenligi esapqa alıng’an. Adam degen tu’sinik sang’a alınbaydı, sebebi bul tu’sinikte barlıq adamlar (o’mir su’rip ketken, su’rip atırg’an, keleshekte o’mir su’retug’ın adamlardın’ barlıg’ı) dıqqatqa alınadı. Bul tu’siniktin’ ko’lemi sheklenbegen.

Variant 40

1. 
   Dúnyaǵa kóz-qaras tipleri. Ańızlıq dúnyaǵa kóz-qaras
   

Du’nyag’a ko’zqarastin’ birinshi tipi—mifologiyaliq du’nyag’a ko'zqaras- ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ cn’ da’slcpki basqishlarinda payda bolg’an, adam ta’repinen du’nyanin’ kelip shig’iwi ha’m du’zilisi haqqindag’i er birinshi tu’sindirme beriwge umtiliwlan menen baylanisii. «Mifologiya» so’z grek tilinen alinip, an’iz degendi an’latip, haqiyqatliqti seziwlik-ko’rgizbe elesler tu’rinde fantastikaliq sa’wlelendiriwdi bcredi. An’izlar xaliqtin' u’rp-a’dct, da’stu’rleri menen baylanisii boladi. Olar a’dep ikramliliq normalarina ha’m estetikaliq eleslerge iye bolip, bilimnin’ ha’m diniy isenimlerdin’ baslang’ishlann o’z ishine qamtip, realhq ha’m fantaziyani, ta'biyiylik ha’m ta’biyattan tisqanni (ilahiyliqti) birjerge ja’mlegen.

2. 
   Materiya obektivlik reallıq sıpatında
   

Materiyag’a berilgen gnoseologiyahq amqlamada tek g’ana materiyamn’ bir qa’siyeti, bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz jasaytug’in obektiv realliq boliw qa’siyeti sa’wlelengen. Bul aniqlama ilimlerdegi revolyutsiyalar materiyamn’ joq boliwin emes, al bizlerdin’ materiya haqqmdag’i bilimlerimizdin’ sheginin’ joq bolg’anhg’in ko’rsetedi. Materiyam bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz ha’m tisqarida jasaytug’in obektiv realliq retinde tu’siniw onin’ metodologiyahq a’hmiyetke iye ekenligin de an’latadi. Materiyamn’ mazmumnda birinshiden, onin’ sapaliq jaqtan sheksizligi, ken’islik ha’m waqitta sheksizligi, absolyut birinshi baslamanin’ o’mir su’riwin moyinlaw menen u’ylespeytug’inhg’i sa’wlelengen. Ekinshiden, filosofiyanin’ tiykarg’i ma’selesine juwap berilgen. U’shinshiden, materiya tu’sinigine beriletug’in filosofiyaliq amqlamam mate- riyamn’ du’zilisi, qa’siyetleri ha’m tu’rleri haqqmdag’i ta’biyiy-ilimiy pikirler menen shatastirmaw aytilg’an. To’rtinshiden, ontologiyahq ha’m gnoseologiyahq eki ta’rcptin’ birligi ko’rsetilgen. Materiyamn’ ontologiyahq aspekti materiyamn’ obektiv realliq ekenligin moyinlawdi an’latadi. Bul bag’darda materiya biliwshi subektten g’a’rezsiz “o’zinde” ha’m “o’zi ushin” o’mir su’redi. Gnoseologiyahq aspektte materiya “bizler ushin”, yag’niy om bizlerdin’ biliwimiz qiziqtiradi. Bul amqlamada materialliq ha’m idealhq, materiya ha’m sana bir birine qarsi qoyiladi.

3. 
   Etika pániniń ilimler sistemasında tutqan ornı
   

Etika (grek so’zi—da’stu’r, xarakter)—moral, a’dep-ikramliliq haqqindag’. ta’limat. 0l a’dcp-ikramliliqtin’ ta’biyatin, tiykann, mazmunin izertleydi, adamzal o’mirinin’ tiykarg’i bahahqlann u’yrenedi. Etika adamnm’ minez-qulqimn’ normalari haqqindag’i ta’limat retinde a’mcliy bag’dar sipatinda antikahq filosofiyada qa’Iiplesedi.Bar na’rseni izertleytug’in ontologiyag’a sahstirg’ands etika ne islew kerckligi haqqinda pikir ju’rgizedi, yag’niy normativlik pa’nd an’latadi. Etikamn’ tiykarg’i problemasi retinde a’dep-ikramlihq normalarinm kelip shig’iwi haqqindag’i ma’sele alip qaraladi.Olardi ja’miyet do’rete me yaki olar adamnan g’a’rezsiz obektiv tu’rde o’mir su’re me degen ma’sele qiziqtiradi.

Etikanin’ ishinde etologiya—konkret ja’miyetlerdin’ a’dep-ikramliliq normalari haqqindag’i ilimdi ha’m aksiologiyam (grek so’zi—bahaliq)—adamzat o’mirinin’ bahaliqlan haqqindag’i ta’limatti bo’lip ko’rsetiwge boladi

4. 
   Gózzalıq estetikanıń tiykarǵı kategoriyası sıpatanda belgileri
   

Gozzalliq estetikanin’ tiykarg’I kategoriyasi. Tiykarinan estetikanin’ barliq basqa problemalari anaw ya minaw darejede gozzalliq problemasi menen baylanisli. Shininda da gozzalliq tabiyatta da, jamiyette de omir suredi. Maselen, adamnin’ adep-ikramliliq sapasi onin’ is-hareketlerinde, kelbetinde garmoniyasi korinis tabadi ham soytip g’ana gozzal boladi.

5. 
   Oylawdıń formaları hám nızamları
   

Oylaw protsessinin’ ha’m ha’r qıylı oy-pikirlerdin’ logikalıq formaların anıqlaytug’ın usıldı tabıwımız ushın, biz na’rseler ha’m qubılıslardın’ en’ ulıwma belgilerin, na’rseler ha’m qubılıslar arasındag’ı qatnaslardı, oy-pikirlerdin’ o’zlerinin’ qa’siyetlerin ha’m sıpatlamasın, olar arasındag’ı qatnasıqlardı anıqlawımız tiyis. Oylardın’ logikalıq formalarının’ tiplerine qaray otırıp olardı belgili klasslarg’a bo’liwge boladı. Bunday tiykarg’ı klasslar retinde tu’sinik, pikir ha’m oy-juwmag’ı dep atalatug’ın oy-pikirlerdin’ formaların alıp qarasaq boladıSolay etip, oylawdın’ logikalıq forması dep mazmunnın’ jasaw ha’m reallıqtı sa’wlelendiriwin ta’miyinlewshi oy mazmunının’ bo’leklerinin’ arasındag’ı baylanıs usılına, onın’ du’zisilisine aytıladı. Mısalı, bir-biri menen baylanısqa iye oy-pikirdin’ birewi shın bolsa, onda oy-pikirdin’ ekinshiside, oydın’ logikalıq emes mazmunınan g’a’rezsiz tu’rde shın boladı. Oy-pikirdin’ shın bolıwı, onın’ haqıyqatlıqqa sa’ykes keliwi menen baylanıslı. Oydın’ shınlıg’ı - oylawdın’ za’ru’rli sha’rti bolıp tabıladı. Sol sebepli, oyımız (pikirlerdi payda etiwshi) mazmunlıq jaqtan shın bolıwı sha’rt. Bug’an qosımsha shınlıqqa erisiwdin’ ekinshi sha’rti oylar arasında durıs baylanıstın’ bar bolıw za’ru’rligin talap etedi

Variant 41

1. 
   Absolyut shınlıq hám salıstırmalı shınlıq arasındaǵı óz ara qatnas
   

Bilimlerdin’ ha’mme waqitta o’zgerip,rawajlamp otinwina baylanisii absolyutlik shmliqtin’ o’zi joq, ha’r qanday shinhg’imiz sahstirmah xarakterge iye. Bunday ko’zqaras relyativizmge ta’n. Dogmahq tu’rde pikirlewshi filosoflar bolsa uliwma sahstirmah shmliqtin’ o’mir su’riwin biykarlaydi ha’m uliwma sahstirmah bilimdi shmliq dep esapla- maydi. Shinliq retinde tek g’ana absolyutlik bilim ahp qaraladi. Berilgen eki ko’zqarasti da absolyutlik ha’m sahstirmah bilimlerdi bir birine qarsi qoyiwg’a tiykarlang’an bir ta’replemelikke iye ko’zqaraslar dep ahp qarawg’a boladi. Sahstirmah shmliq, yag’niy shinliqtag’i sahstirmahliq dep materialliq du’nyanin’ predmetleri ha’m qubihslari haqqindag’i tiykannan duns, biraq toliq emes ha’m biliwdin’ rawajlaniw bansinda teren’lestiriletug’m obektivlik shmhqqa aytamiz. Misal retinde materiyamn’ qurihsi haqqmdag’i bilimdi ahp qarawg’a boladi. Absolyutlik shinliq, yag’niy shinliq bilimdegi absolyutlik degenimiz o’zinin’ obektine barabar keletug’in ha’m sol sebepli biliwdin’ rawajlamwi bansinda biykarlanbaytug’m bilimdi beredi. Absolyutlik shinliq, basqasha aytqanda, materialliq du’nyanm’ qubilislan ha’m na’rseleri haqqindag’i toliq ha’m ha’r ta'repleme bilimdi sa’wlelendiriwshi obektivlik slunliqti an’latadi. Absolyutlik shinliq retinde shinliq faktleri alip qarahwi mu’mkin.

2. 
   Filosofiyada materiya probleması
   

Materiyag’a berilgen gnoseologiyahq amqlamada tek g’ana materiyamn’ bir qa’siyeti, bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz jasaytug’in obektiv realliq boliw qa’siyeti sa’wlelengen. Bul aniqlama ilimlerdegi revolyutsiyalar materiyamn’ joq boliwin emes, al bizlerdin’ materiya haqqmdag’i bilimlerimizdin’ sheginin’ joq bolg’anhg’in ko’rsetedi. Materiyam bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz ha’m tisqarida jasaytug’in obektiv realliq retinde tu’siniw onin’ metodologiyahq a’hmiyetke iye ekenligin de an’latadi. Materiyamn’ mazmumnda birinshiden, onin’ sapaliq jaqtan sheksizligi, ken’islik ha’m waqitta sheksizligi, absolyut birinshi baslamanin’ o’mir su’riwin moyinlaw menen u’ylespeytug’inhg’i sa’wlelengen. Ekinshiden, filosofiyanin’ tiykarg’i ma’selesine juwap berilgen. U’shinshiden, materiya tu’sinigine beriletug’in filosofiyaliq amqlamam mate- riyamn’ du’zilisi, qa’siyetleri ha’m tu’rleri haqqmdag’i ta’biyiy-ilimiy pikirler menen shatastirmaw aytilg’an. To’rtinshiden, ontologiyahq ha’m gnoseologiyahq eki ta’rcptin’ birligi ko’rsetilgen. Materiyamn’ ontologiyahq aspekti materiyamn’ obektiv realliq ekenligin moyinlawdi an’latadi. Bul bag’darda materiya biliwshi subektten g’a’rezsiz “o’zinde” ha’m “o’zi ushin” o’mir su’redi. Gnoseologiyahq aspektte materiya “bizler ushin”, yag’niy om bizlerdin’ biliwimiz qiziqtiradi. Bul amqlamada materialliq ha’m idealhq, materiya ha’m sana bir birine qarsi qoyiladi. Materiya tu’siniginin¹ rawajlamwinm’ to’rtinshi basqishi matcriyani substantsiya sipatinda tu’sindiriw menen baylanisli.
Bul basqishti materiyam substantsionalliq tu’siniw basqishi dep atap, om Dekart, Spinoza, Kanttin’ h.b. filosollardin’ ta’limatlarinda ko'riwimizge boladi. Materiya do’retilmeydi ha’m joq bolmaydi, ol waqitta ma’n’gilik, al ken’islikte sheksiz bolip, ha’rekct, kcn’islik, waqit, sistemaliliq, o’zin-o’zi sho’lkemlestiriw, ha’tteki, sana da materiyamn’ qa’siyetlcri bolip tabiladi. Ha’zirgi waqitlan materiya haqqindag’i gnoseologiyahq ha’m substantsionalliq tu’siniklcr materiya haqqinda bizlerge da’slepki mag’liwmatti beretug’in tiykarg’i tu’sinikler bolip tabiladi.

3. 
   Moral hám huqıqtıń óz-ara baylanısı
   

Moral huquq bilan aloqasi uzoq tarihga ega. Ma'lumki juda ko'p hollarda ahloq me'yorlari bilan huquq me'yorlari mohiyatan va mazmunan bir hil bo'ladi. Shunga ko'ra, Moralnii jamoatchilik asosidagi huquq, huquqni esa qonuniylashtirilgan moral deb atash mumkin. Zero, moral bilan huquqning tadqiqot ob'etlari ko'p jihatdan o'hshash, ular faqat yondashuv usuli nuqtai nazaridan farq qiladi, ya'ni huquq me'yorlarining bajarilishi, odatda, mahsus adliya idoralaridagi lavozimli kishilar orqali majburiy sanktsiyalar vositasida yo'lga qo'yiladi: ahloq me'yorlari esa umumiy qabul qilingan milliy urf- odatlar, jamoatchilik fikri yordamida, alohida belgilangan kishilar tomonidan emas, balki muayyan ijtimoiy guruh, jamiyat tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, huquqshunoslik kasbi uchun muhim bo'lgan amaliy ahloq jihatlarini ahloqshunoslikning huquqshunos odobi deb ataladigan mahsus sohasi tadqiq qiladi va tavsiya etadi.

4. 
   Gózzalıq estetikanıń tiykarǵı kategoriyası sıpatanda belgileri
   

Gozzalliq estetikanin’ tiykarg’I kategoriyasi. Tiykarinan estetikanin’ barliq basqa problemalari anaw ya minaw darejede gozzalliq problemasi menen baylanisli. Shininda da gozzalliq tabiyatta da, jamiyette de omir suredi. Maselen, adamnin’ adep-ikramliliq sapasi onin’ is-hareketlerinde, kelbetinde garmoniyasi korinis tabadi ham soytip g’ana gozzal boladi

5. 
   Túsinik oylawdıń forması sıpatında
   

Tu’sinik dep belgili bir predmetler ushın ulıwma bolg’an belgiler sistemasına tiykarlanıp predmetlerdi ulıwmalastıratug’ın ha’m ayırıp ko’rsetetug’ın oydın’ formasına aytamız. Mısalı, nızam ta’repinen jazalanatug’ın dep belgilengen ha’reket yamasa ha’reketsizlikti biz jınayat tu’sinigi menen anıqlaymız. Tu’siniklerdi payda etiw ushın predmettin’ en’ a’hmiyetli qa’siyetlerin bo’lip ko’rsetiwimiz sha’rt. Onın’ ushın predmetlerdi bir biri menen salıstırıw na’tiyjesinde, olarg’a ta’n ulıwma belgini ajıratıwımız tiyis. Bug’an salıstırıw, analiz, sintez, abstraktsiyalaw, ulıwmalastırıw sıyaqlı logikalıq usıllardı qollanıwdın’ ja’rdeminde erisemiz. Ha’r qanday tu’sinik mazmun ha’m ko’lemge iye.Oqıw protsessinde, qandayda bir kontseptsiyanı tu’sindirgende biz tek g’ana tu’siniklerdin’ tu’rine itibar berip qoymay, olardın’ basqa tu’siniklerge qatnasında analizlewimiz u’lken a’hmiyetke iye. Tu’sinikler arasındag’ı qatnaslardı eki u’lken gruppag’a bo’liwge boladı. 1) Salıstırılatug’ın tu’sinikler - bul tu’sinikler ulıwma belgilerge iye ha’m olardı bir biri menen baylanısta alıp qarawg’a boladı. 2) Salıstırılmaytug’ın tu’sinikler - bul tu’sinikler ulıwma belgilerge iye emes tu’sinikler, sol sebepli olardı bir biri menen salıstırıwg’a bolmaydı. Yag’nıy olar bizdi qorshag’an ortalıqtın’ ha’r qıylı tarawlarına tiyisli bolg’anlıg’ı sebepli bir biri menen salıstırıwg’a bolatug’ın ulıwma belgilerge iye emes. Bul tu’siniklerdin’ ishinde logikalıq qatnas jag’dayında tek g’ana salıstırılatug’ın tu’sinikler bolıwı mu’mkin. Ko’lemi jag’ınan salıstırılatug’ın tu’siniklerdi u’ylesetug’ın ha’m u’ylespeytug’ın tu’sinikler dep bo’lip alıp qarawg’a boladı. U’ylesetug’ın tu’sinikler dep ko’lemleri tolıq yamasa dara jag’dayda betlesetug’ın tu’siniklerge aytamız. U’ylesetug’ın tu’sinikler u’sh tu’rli qatnasta bolıwı mu’mkin: 1) ten’ ma’niles tu’sinikler. Bul tu’siniklerdin’ ko’lemleri tolıg’ı menen bir biri menen betlesedi. Mısalı, Aristotel ha’m logikanın’ tiykarın salg’an a’yyemgi grek oyshılı.2)Kesilisetug’ın tu’sinikler. Birinshi tu’siniktin’ ko’lemi ekinshi tu’siniktin’ ko’lemine dara jag’dayda kirse, onday tu’siniklerdi kesilisiw qatnasındag’ı tu’sinikler dep aytamız. Mısalı, advokat ha’m Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Ken’esinin’ deputatı, student ha’m logika krujoginin’ ag’zası. 3) Bag’ınıw qatnasındag’ı tu’sinikler. Bag’ınıw qatnasıg’ında bir tu’siniktin’ ko’lemi ekinshi tu’siniktin’ ko’lemine tolıg’ı menen kiretug’ın tu’sinikler boladı. Tu’siniklerdin’ ko’lemleri tolıg’ı menen de, dara jag’dayda da betlespeytug’ın tu’sinikler u’ylespeytug’ın tu’sinikler dep ataladı (yamasa ko’lemleri ulıwma elementlerge iye bolmag’an tu’sinikler u’ylespeytug’ın tu’sinikler dep ataladı). U’ylespeytug’ın tu’sinikler birge bag’ınıw (koordinatsiya), qarama-qarsılıq (kontrarlıq) ha’m qarsılıq (kontradiktorlıq) qatnaslarında boladı.

Variant 42

1. 
   Keńislik hám waqıt filosofiyalıq kategoriyalar sıpatında
   

Materiya substantsiya retinde, birinshiden, barliq o’zgeris jag’dayinda saqla- natug’in mazmun, ekinshiden, tap sol o’zgerislerge baylanisli saqlanatug’in tiykar bolip tabiladi. Тек g’ana ken’islik ha’m waqitta o’zgeriw arqali materiya barliqtin’ birden bir tiykan bola aladi.
Materiyamn’ mazmumnda birinshiden, onin’ sapaliq jaqtan sheksizligi, ken’islik ha’m waqitta sheksizligi, absolyut birinshi baslamanin’ o’mir su’riwin moyinlaw menen u’ylespeytug’inhg’i sa’wlelengen. Ekinshiden, filosofiyanin’ tiykarg’i ma’selesine juwap berilgen. U’shinshiden, materiya tu’sinigine beriletug’in filosofiyaliq amqlamam mate- riyamn’ du’zilisi, qa’siyetleri ha’m tu’rleri haqqmdag’i ta’biyiy-ilimiy pikirler menen shatastirmaw aytilg’an. Bir pu’tin du’nya o’tkinshi xarakterge iye ken’islikte ha’m waqitta sheklen- gen na’rse ha’m qubihslardan tunwma qaramastan, o.’zi ken’islik ha’m waqitta shegarag’a iye boliwi mu’mkin emes. Barliq na’rselerdi o’z ishine qamtip, ol shcklengen belgili orindi iyelewi mu’mkin emes, sebebi bul belgini moyinlaw onnan tisqanda basqa na’rsenin’ barhg’in moyinlawdi talap etedi

2. 
   Sananıń tiykarǵı derekleri
   

Ilimde sana problemasi ko’plegen diskussiyalardi payda etip turg’an ko’p qirli problemalardin’ biri. Bunin’ sebebi tikkeleysanaproblemasimn’ ta’biya- timn’ seziwler ja’rdeminde qabil etiletug’in obektivlik realliqtin’ mazmumna sa’ykes kelmewi menen baylamsli. Sanag’a ken’islik xarakteristikalann qollamwg’a bolmaydi, om o’lshep, qanday da bir sanliq ko’rsetkishte belgilep, sezip yamasa baqlap tu’sindire almaymiz, ol fizikahq obektlerge qollamlatug’in massa, energiya, formag’a iye emes.
Sananin’ barlig’i bizde hesh qanday gu’man sezimin payda etpeydi, biraq onm’ o’mir su’riwi amq (tikkeley) tu’rde emes, al qiya tu’rinde - til ha’m adamlardin’ a’meliy iskerliginde o’z ko’rinisin tabadi. Sol sebepli bul ko’rse- tilgen adam bolmisimn’ tiykarlann u’yrenbey turip, biz sanamn’ mazmumn asha almaymiz. Bunday analizge sanamn’ biologiyaliq aspekti de boysinadi, sebebi onin’ o’mir su’riwi tikkeley adamnin’ bas miyinin’ iskerligi menen baylamsli. Usig’an tiykarlang’an halda sanamn’ ta’biyatin filosofiyadan basqa ko’plegen ilimler, misali fiziologiya, psixologiya, sotsiologiya, kibernetika ha’m t.b.izertleydi. Sa’wleleniw materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip, sanam sa’wlele­niwdin’ en’joqarg’i tipi retinde amqlaydi,sananin’ kelip slng’iwin miynct ha’m tildin’ payda boliwi menen baylanistinp, om ta’biyiy-tariyxiy kontekste alip qaraydi Sananin’ ta’biyati filosofiyahq-gnoseologiyahq aspektte ko’rnekli rus ahmlari A.Spirkin ha’m V.ivanov ta’repinen izertlengen. Sana (ken’ ma'nidcgi sana bul jerde diqqatqa ahnbaqta) maydani V.ivanov ta’repinen shen’ber tu’rinde berilip, ol sha’rtli tu’rdc to’rt bo’lekkc bo’linedi. Birinshi bo’lek sanasizhqti beredi. Sanasiziiq adamnin’ aqihnan tisqanda jaylasqan ha’m berilgen waqit aralig’inda sana ta’repinen baqlanbaytug’in, basqariwg’a boysinbaytug’in psixikaliq qubilislardin’, jag'daylardin’ ha’m ha’reketlerdin’ jiynag’in beredi. Og’an nnsal retinde tu’s ko’riwlerdi,gipnozhq jag’daylardi h.t.b. alip qarawg’a boladi. Sanasizhq tarawina instinktler, avtomatlastirilg’an is-ha’reketler, intuitsiya kiredi. Bul jerde avtomatlastinlg’an is-ha’reketler da’slebinde sanaliq tarawinda bolip, yag’niy omn’ ja’rdeminde payda bolip, keyin ala sanasizhqqa tu’siwi mu’mkin.

3. 
   Moral hám dástúr, olar arasındaǵı ulıwmalıq hám ózine tánlikler
   

Etika (grek so’zi—da’stu’r, xarakter)—moral, a’dep-ikramliliq haqqindag’. ta’limat. a’dcp-ikramliliqtin’ ta’biyatin, tiykann, mazmunin izertleydi, adamzat o’mirinin’ tiykarg’i bahaliqlann u’yrenedi. Etika adamnm’ minez-qulqimn’ normalari haqqindag’i ta’limat retinde a’mcliy bag’dar sipatinda antikahq filosofiyada qa’Iiplesedi.Bar na’rseni izertleytug’in ontologiyag’a sahstirg’ands etika ne islew kerckligi haqqinda pikir ju’rgizedi, yag’niy normativlik pa’nd an’latadi. Etikamn’ tiykarg’i problemasi retinde a’dep-ikramlihq normalarinm kelip shig’iwi haqqindag’i ma’sele alip qaraladi.Olardi ja’miyet do’rete me yaki olar adamnan g’a’rezsiz obektiv tu’rde o’mir su’re me degen ma’sele qiziqtiradi.
Etikanin’ ishinde etologiya—konkret ja’miyetlerdin’ a’dep-ikramliliq normalari haqqindag’i ilimdi ha’m aksiologiyani (grek so’zi—bahaliq)—adamzat o’mirinin’ bahaliqlari haqqindag’i ta’limatti bo’lip ko’rsetiwge boladi

4. 
   Kóterińkilik kategoriyası
   

koterinkilik termini birinshi ret songi antialiq estetikada payda bolgan bul omirde bul termin soylewdin ayriqsha stili sipatinda qollanildi. 3 asirde jasagan belgili ritorik Longennin koterinkilik haqqinda traktati menen koterinkilikke uliwma estetikaliq teoriyaliq qatnasta baylanistiriwlarda bar. Bugan kop gana izerlewshiler gumanlanip qaraydi. Degen menen Longinnin traktatinda koterinkilik iskustvonin adamnn janina tasiri boyinsha qaraladi. Nemec filosofi Kant koterinkilik kategoriyasin gozzalliq penen bir qaatarda qarap sapadan alingan lazzet arqali payda boladi dese koterinkiliktin tiykarinda san tuwrali koz-qaras bar dep tusindiredi. Koterin'kilik termini birinshi ret song’i antikaliq estetikada payda boldi.Bul omirde bul termin soylewdin’ ayriqsha stili sipatinda qollanilgan.Shin manisinde koterin’kilik en’ aldi menen koncervativ kushler aldinda qorqiwdi saplastiriw gumanistlik idealdi tastiyiqlawga bagdarlangan qaharmanliqta korinis tabadi.
Tragiklik ham komiklik estetikaliq kategoriyalar,olarda jamiyetlik omirdin’ qarama-qarsiliqlari baxalanadi ham oy juwmag’inan otedi.Bularda adamnin' jamiyetlik omirdin' qubilislarina ham waqiyalarina estetikaliq qatnasi korinis tabadi ham bekkemlenedi.

5. 
   

6. 
   Oylawdıń tiykarǵı nızamlarına sıpatlama, Birdeylik nızamı
   

Birdeylik (ten’lik) nızamı pikirlew protsessinde oylawdın’ anıqlıqqa iye bolıw talabın ta’miyinleydi. Bul nızamg’a tiykarlang’an halda ha’r qanday oy pikirlew protsessinde o’zi menen ten’likke iye bolıwı sha’rt. Yag’nıy, qollanılıp atırılg’an termin belgilengen bir ma’nide, anıq bir na’rseni tu’sindiriwi tiyis. Bul nızamnın’ formulası "a=a" tu’rinde belgilenedi, "a" degenimiz ha’r qanday oydı an’latadı. Birdeylik (ten’lik) nızamının’ orınlanıwı durıs oylawdın’ za’ru’rli sha’rtlerinin’ biri bolıp tabıladı. Bul nızamnın’ talaplarının’ orınlanbawına ko’pshilik jag’dayda ha’r qıylı tu’siniklerdi bir so’z yamasa so’z dizbegi menen belgilew alıp keledi. Sol sebepli pikirlew protsessinde qanday tu’sinik qanday so’z yamasa so’z dizbegi menen belgilenetug’ının biliwimiz sha’rt. Sebebi forması boyınsha birdey so’zlik konstuktsiyalar ha’r qıylı ma’nige iye bolıwı mu’mkin, sonın’ menen birge keri jag’day da, yag’nıy birdey oyımız ha’r qıylı ko’riniste sa’wleleniwi mu’mkin.

Variant 43

1. 
   Háreket materiyanıń ómir súriw usılı sıpatında
   

Ha’reket materiyamn’ ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgerisin yamasa uliwma bolatug’in o’zgeristi an’latadi.
Ha’rekettin’ uliwma bolatug’in o’zgeris sipatindag'i amqlamasi u’lken a’hmiyetke iye. Ko’pshilik jag’daylarda ha’reketti ken’isliktegi mexanikahq orm awistinw sipatinda tu’sinedi. Predmet usi jerde edi, keyin ala ol ornin o’zgertti. Usig’an ha’reketti alip kcliwge umtiladi. Biraq bizler ha’reketti uliwma bolatug’in o’zgeris sipatinda amqlaytug’in bolsaq, onda bizler ha’r qiyli protseslerdi — atomlardin’ ha’m molekulalardin' ishindcgi bolatug’in protses- lerdi, kristallardin’ o’siwin, tiri organizmlerdin’ zat aimasiwin, yag’niy o’mirdi de o’zgerislerde jasaytug’in ha’reket retinde — qamtig’an bolamiz. Ja’miyet tariyxi da, revolyutsiyalar, urislar, millionlag’an adamlardin’ ku’ndelikli turmisi ha’reket tu’ri sipatinda o’mir su’redi. Solay etip, ha’reket degenimiz fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq ha’m sotsialhq du’nyadag’i qa’legen o’zgeristi an’latad]. Bul ha’rekettin’ universalliq xarakterge iye ekenligin, ma’n’giligin, barliqti o’z ishine qamtiwshilig’in ko’rsetedi.
Ha’reket bul materiyamn’ o’mir su’riw usili bolip tabiladi.
Yag’my materiya tek g’ana ha’rekette o’mir su’redi. Bul degen so’z, birinshi gezekete qa’legen qubilis o’zin berilgen qubilis retinde o’zgertiw arqali saqlap qalatug’inhg’m an’latadi. O’zlikke iye bohw ushin u’zliksiz o’zgerip basqag’a aylamp otinw kerek

2. 
   Dialektikanıń tiykarǵı kategoriyaları
   

Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.

3. 
   Moral sotsiallıq is-hárekettiń regulyatorı sıpatında
   

. Moral insan iskerliginiń regulyatorı sıpatındaǵı belgileri -Моралдың тийкарғы функцияларына регулятив, тәрбиялық ҳәм билим таныў (гносеологиялық) функциялары киреди. Этика тараўын изертлеўши көплеген илимпазлар регулятив функцияны моральдиң баслы функциясы деп есаплайды. Адамлардың бир-биреўине, семьяға, социаллық қатламға улыўма жәмийетке қатнасын тәртиплестириў биринши гезекте әдеп-икрамлылыққа жүкленген. Моральдың бул функциясының ҳәрекет етиў сферасы ҳәм нәтийжелилиги жәмийетлик дүзимниң характерине де байланыслы болады. Жәмийетлик турмыста мораль жеке адамды қәлиплестириў усаған әҳмийетли ўазыйпаны атқарыўшы, тәсирли тәрбия қуралы болып есапланады. Адамзаттың әдеп-икрамлылық тәжрийбесин өзинде жәмлеп, мораль бул тәжрийбени ҳәр бир жаңа әўлад ушын берип отырады. Моральдиң тәрбиялық функциясы да усыннан ибарат. Жәмийетлик сананың формасы ретинде мораль сондай-ақ билим таныў функциясында атқарады. Өзиниң мәниси бойынша жәмийетлик болмыстың сәўлелениўи бола турып, мораллық сана өзиниң спецификалық тусиниклеринде жәмийеттиң ҳәм жеке адамның прогрессив раўажланыўы ҳәм турмысы ушын әҳмийетли болған адамлардың өз-ара қатнасықларының зәрүрли тәреплерин билдиреди

4. 
   Dinniń kompensatorlıq funkciyası
   
5. 
   Oydıń forması hám onıń dúnyanı biliwdegi roli
   

- Ойлаўдың нызамлары – бул ойлар арасындағы ишки, зәрүрли ҳәм ең әҳмийетли байланысты сәўлелендиреди. Бундай нызамларға логикада бирдейлик (теңлик), қарсыласпаў, үшиншисин жибермеў, жеткиликли тийкар нызамлары жатады. Бул нызамлар ойлаўдың тийкарғы нызамлары деп айтылады, себеби олар логикалық ойлаўдың төмендеги қәсийетлерин: оның анықлылығын, қарама-қарсылықсызлығын, избе-излигин ҳәм жеткиликли тийкарға ийе болыўын сәўлелендиреди.
Бирдейлик (теңлик) нызамы пикирлеў процессинде ойлаўдың анықлыққа ийе болыў талабын тәмийинлейди. Бул нызамға тийкарланған ҳалда ҳәр қандай ой пикирлеў процессинде өзи менен теңликке ийе болыўы шәрт. Яғный, қолланылып атырылған термин белгиленген бир мәниде, анық бир нәрсени түсиндириўи тийис. Бул нызамның формуласы "а=а" түринде белгиленеди, "а" дегенимиз ҳәр қандай ойды аңлатады. Бирдейлик (теңлик) нызамының орынланыўы дурыс ойлаўдың зәрүрли шәртлериниң бири болып табылады. Бул нызамның талапларының орынланбаўына көпшилик жағдайда ҳәр қыйлы түсиниклерди бир сөз ямаса сөз дизбеги менен белгилеў алып келеди. Сол себепли пикирлеў процессинде қандай түсиник қандай сөз ямаса сөз дизбеги менен белгиленетуғынын билиўимиз шәрт.
Қарсыласпаў нызамы ойдың избе-излигин тәмийинлейди. Бул нызам бирдей ўақытта бир пикирдиң мақулланыўын ҳәм бийкарланыўын қадаған етеди. Бир бири менен үйлеспейтуғын еки пикир бирдей ўақытта шын (дурыс) бола алмайды, олардың биреўиниң жалған (надурыс) болыўы шәрт. Бул нызам бирдей ўақытта "а" ҳәм "а ның бийкарланыўының" жалған (надурыс) екенлигин, яғный бирин бири бийкарлайтуғын еки ой биргеликте шын (дурыс) болыўы мүмкин емес деген мәниге ийе болып, а ٨ а‾ формуласы менен белгиленеди. Үшиншисин жибермеў нызамы қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.
Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

Variant 44.

1. 
   Bolmıs hám onıń tiykarǵı formaları
   

Гносеология (тиккелей аўдармасы билим, тәлиймат) деп билиў тәбиятын ҳәм мүмкиншиликлерин, билимниң реаллыққа қатнасы проблемаларын, билиўдиң ең улыўмалық шәртлерин, оның жеткиликли ҳәм шынлық жағдайларын изертлейтуғын философияның бир бөлимине айтамыз. Оның тийкарғы принциплерине ойлаўдың ҳәм болмыстың бирдейлиги (дүньяны билиў принципи), билиў процессиниң диалектикасы, жәмийетлик практика (билиў тийкары, ҳәрекетке келтириўши күши, шынлықтың өлшеми, билиў мақсети) киреди. Оның тийкарғы тараўлары ретинде бириншиден, сәўлелендириў ҳаққындағы тәлимат, екиншиден, адам тәрепинен объективлик дүньяны билиў ҳаққындағы тәлимат, үшиншиден, билиўдиң келип шығыўы ҳәм раўажланыўы ҳаққындағы тәлимат, төртиншиден, практика билиўдиң тийкары сыпатындағы тәлимат, бесиншиден, шынлық ҳәм оның өлшемлериниң жеткиликлилиги ҳаққындағы тәлимат, алтыншыдан, адамның, жәмийеттиң билиўлик искерлиги алып барылатуғын методлар ҳәм формалар ҳаққындағы тәлимат алып қаралады. Билиўдиң тийкарғы формаларына сезиўлик билиў (сезим, қабыл етиў, елеслеў), рационаллық билиў (түсиник, пикир, ой-жуўмағы), олардың тийкарында пайда болыўшы қыялланыў (илимий), фантазия (илимий) ҳәм билиўдиң иррационаллық формалары (интуиция ҳ.б.) киреди. Булар менен бирликте жеткиликли дәрежедеги билиўдиң мүмкиншилигин бийкарлайтуғын да философлар бар. Бул бағдар агностицизм деп аталады. Көпшилик жағдайларда агностицизмди дүньяны билиўди бийкарлайтуғын тәлиймат деп түсиндиреди. Скептицизм латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы изертлейтуғын дегенди аңлатады, ҳақыйқатлықты билиў мүмкиншилигин гүман астына қойыўшы философиялық концепция Солай етип билиў субъекти дегенимиз объектке бағдарланған активлилик дерегин, билиў искерлигиниң ийесин аңлатады. Билиў объекти дегенимиз билиў субъектиниң билиўлик искерлиги бағдарланған тийкарды береди. XVII-XVIII әсирлердеги материализмде объект субъекттен ғәрезсиз жасайтуғын нәрсе ретинде, ал субъект болса объектти пассив түрде қабыллаўшы индивид ретинде алып қаралады. Бундай көз-қарас бақлаўшылық менен характерленедиИдеалистлик системаларда субъект актив, дөретиўши баслама ретинде алып қаралады. Субъект сезимлердиң комбинациясы түринде объектти дөретиўши индивидуаллық сана ретинде (Беркли, Юм, эмпириокритицизм тәлиматлары) ямаса адамнан тысқарыда жасаўшы субъект, яғный ҳақыйқатлықты жаратыўшы ҳәм билиўши қудай, дүнья жүзлик ақыл ретинде түсинилди. Сезиўлик билиў сезиў органлары жәрдеминде билиўди аңлатады ҳәм ол нәрселер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы тиккелей билимди берип, үш түрли - сезим, қабыл етиў, елеслеў сыяқлы тийкарғы формаларда иске асырылады.. Рационаллық билиў, ямаса абстрактлик ойлаў сезиў органларының жәрдеминде алынған билимлер менен белгиленеди ҳәм ол тийкарынан түсиник, пикир, қабыл етиў сыяқлы логикалық формалар арқалы бериледи. Олар предметлердеги ең әҳмийетли белгилерди, улыўмалықты сәўлелендиреди Жеке предметлер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы билимлерди улыўмаластырыў тийкарында нәрселердиң көплигине тийисли болған қәсийетлер, нәрселер ҳаққында абстрактлик ойлаў түсиниклерди пайда етеди. Рационализм тиккелей аўдармасы ақыл дегенди аңлатып, болмыстың, билиўдиң, моральдың тийкары ретинде ақылды алып қарайтуғын философиялық тәлиматты береди. Оның тийкарғы бағдарлары ретинде онтологиялық рационализмди (болмысты ақыллылыққа ийе деп, яғный болмыстың тийкарында ақыллы басламаның барлығын алып қарайтуғын онтологиядағы бағдар, Сенсуализм қабыл етиў, сезиў, сезим дегенди аңлатып, билиўдиң ең тийкарғы формасы сыпатында сезиўликти алып қараўшы билиў теориясындағы бағдарды аңлатады. Шынлық дегенимиз объективлик реаллыққа сәйкес келиўши билимлеримиздиң мазмунының сыпатламасы. Оның объективлилиги билимлердиң объективлик мазмунға ийе болыўын аңлатады. Объективлик шынлық абсолютлик ҳәм салыстырмалы шынлық түринде өмир сүрип, шынлықтың конкретлилик принципин басшылыққа алады. Шынлық процесс сыпатында абсолютлик ҳәм салыстырмалы моментлерден турады, тарийхый жақтан белгиленген процесс болып, билиў шынлықтың раўажланыўын, билимлердиң үзликсиз шексиз топланыў процессин аңлатып, ол билиў процессинде қәтеликлер (заблуждение) менен араласып келиўи мүмкин. Ал қәтеликлер болса шынлықтағы салыстырмалы моменнттиң абсолютлестирилиўин аңлатады. Буған қосымша шынлық ҳәмме ўақытлары белгили жағдайлар менен байланыслы болып келеди.

2. 
   Jámiyet bir pútin sistema sıpatında
   

Әдетте жәмийетти диний, идеалистлик ҳәм материалистлик түсиндириўлер бар. Бул бойынша ҳәр бир диний тәлиймат жәмийетти өз спецификасына ылайық түсиндириўине қарамастан оның тийкарын қудай менен байланыстырады. Жәмийет-адамлардың бирликлериниң барлық формаларының ҳәм олардың өз-ара тәсийриниң, усылларының жыйындысы. Кең мәнисте жәмийет материаллық дүньяның тәбияттан бөлинип шыққан бөлеги ҳәм адамлардың өмир сүриўи, жасаўының тарийхый раўажланыў формасын аңлатса, тар мәнисте адамзат тарийхының белгили этапы (жәмийетлик –экономикалық формация, формациялар аралық ҳәм ишки формациялық тарийхый басқышлар, мәселен феодаллық, ерте феодаллық жәмийет) ямаса жеке индивидуаллық жәмийет (социаллық организм) мәселен, француз жәмийети, англия жәмийети ҳ.т.б. жәмийетлик қатнаслар адамның искерлиги менен байланыслы. Жәмийетлик қатнаслар усы искерликтен туўынды болып, оның жәмийетлик формасын қурайды. Адамлардың қәлеген өз-ара қатнасы, тәсири жәмийетлик характерге ийе. Жәмийетлик өндирис категориясы тек ғана адам тәрепинен өзин қоршаған тәбийий дүньяны меңгериў процессин аңлатыў менен шекленбейди. Дурыс, бул процессте адам өзин өмир сүриўдиң, жасаўдың зөрүрли қураллары менен тәмийинлейди. Деген менен бул категория мәселениң басқа тәрепин ҳәм сәўлелендиреди. Бундай қуралларды өндириў процессинде адамлардың арасында олардың санасынан, еркинен бийғәрез олардың жәмийетлик өмир сүриўиниң , жасаўының шараятлары сыпатында болатуғын материаллық қатнаслар пайда болады ҳәм раўажланады. Солай етип өндирис жәмийетлик өмирди өндириў болып табылады. Бул момент адамның сыртқы тәбият пенен қатнасының адамзатлық формасын қурып, ҳайўанлардың "өндирислик искерлигинен" айырылып турады.Жәмийеттиң дүзими қандай болмасын, ол раўажланыўдың қандай басқышында турмасын, оның өмир сүриўиниң, жасаўының биринши шәрти тәбият пенен зат алмасыў, адамлардың аўқатқа, кийимге, турақ жай ҳ.т.б. байланыслы материаллық талапларын қанаатландырыў болып табылады. Материаллық өндиристиң усылындағы ҳәм айналыўындағы өзгерис жәмийеттиң пүткил социаллық-экономикалық укладында оның жәмийетлик идеяларындағы, сиясий ҳәм ҳуқықый ҳ.т.б. мәкемелериндеги түпкиликли қайта қурыўларды болдырады. Материаллық ийгиликлерди өндириў усылы конкрет-тарийхый характерге ийе.

3. 
   Jaqsılıq kategoriyasınıń mánis mazmunı
   

-Жақсылық-бул адамлар арасындағы қатнасықларда адамгершиликтиң өсиўине, жәмийетлик прогресске жәрдем етиўши айырым адамлардың ямаса социаллық группалардың ҳәрекетлери, олардың ҳәрекетлериниң нормалары, мотивлери, мақсети, әдеп-икрамлылық қәсийетлери болып табылады. Жақсылық бул кеўилдиң, қәлиптиң айдынлығын журектиң тазалығын көрсетиўши инсаний пәзийлет. Жақсылық исеним, меҳр-ақыбет сыяқлы әдеп-икрамлылық сыпатлары менен ажыралмас байланысқа ийе. Жақсы пикирлер, жақсы сезимлер, жақсы ислер адамның кеўлин таўдай көтерип, қәлбине қуўаныш бағышлайды. Жақсылық шын мәнисинде инсаныйлық болып, ол халқымыздың инсанпәрўарлық көз-қарасларын, қуўанышларын сәўлелендиреди. Ата-бабаларымыз өз турмысында барлық ўақытта жақсы нийет пенен, арзыў-үмитлер қанатында жасап келген ҳәм олар өзлериниң жақсы ислери, ислеген жақсылықлары арқалы дуньяға даңқ таратқан. Сақыпқыран Әмир Тимур, Әлишер Наўайы, Мырза Бабур сыяқлы мәмлекетлик искер ҳәм ойшыллар өзлери жасаған дәўирде ҳәмме ўақытта адамларға жақсылық етиў мақсетинде жасаған. Өз дәўиринде Әмир Тимур «Жақсыларға-жақсылық қылдым, жаманларды болса өз жаманлығына тапсырдым. Ким маған дослық қылған болса, дослығы қәдирин умытпадым ҳәм оған мириўбет, ҳүрмет-иззет көрсеттим» - деген еди
4. Xristian dini tariyxı hám filosofiyası
Xristianliq Rim imperiyasinin’ shig’is bo’lcginde b.e. 1 a’sirinde payda bolg’an. Ha’r qiyli ldirag’an kishigirim sektalardan ol IV a’sirdin’ basina kelip ku’shli ideyahq ag’img’a aylandi, da’slep Rimde, keyin alaJaqin Shig’ista, Arqa Afrikada ha’m Evropada u’stemlik ete basladi.
Xristianliq Palestinadan shig’arilg’an evrey-qullar arasinda payda bolg’anhg’i sebepli, xristianhqqa da’slcbinde iudeyliktin’ ta’sir etkcnligin biykarlay almaymiz. Vetxiy Zavet iudeyler ushin da, xristianlar ushin da
ka’ramatli kilap bolip tabiladi. 325-jili Nikey qalasinda imperator Konstantinnin’ basshilig’inda xristian shirkewlerinin’ «Perne Vselenskie Sobon» boldi ha’m onda xristianhq Rim imperiyasinm’ ra’smiy dini dep ja’riyalandi.
1054-jih xristianhq bo’linip kctti, Shig’is shirkew Pravoslavhq, al Batis shirkew Rimlik-katoliklik dep ataldi. XVI a’sirde katolitsizmnen xristianhqtag’i jan’a shaqabsha—protestanthq (lyuteranliq, kalvinizm, anglikanliq h.b.) bo’linip shig’adi.

5. Logika páni predmeti

Logika so’zi a’yyemgi grek tilinen alınıp, "logos" termini "tu’sinik", "aqıl", "pikirlew" degendi an’latadı. Ha’zirgi waqıtları bul termin to’mendegi tiykarg’ı ma’nilerde qollanıladı.
Birinshiden, bul termin menen obektiv du’nyanın’ na’rseleri ha’m qubılıslarının’ o’zgeriw, rawajlanıw nızamlıqların belgileydi ha’m onı obektiv logika dep ataydı.
Ekinshiden, logika tu’sinigin oy-pikirlerdin’ baylanısının’ ha’m rawajlanıwının’ o’zgeshe nızamlıqların belgilew ushın qollanadı ha’m bul nızamlıqlardı obektiv nızamlıqlardı sa’wlelendiriwshi subektiv logika dep ataydı.
U’shinshiden, "logika" oy-pikirlerdegi baylanıs ha’m rawajlanıw nızamlıqları haqqındag’ı ilim ma’nisinde qollanıladı ha’m oylaw haqqındag’ı ilimdi an’latadı. Oylawdı basqa pa’nlerde (mısalı, psixologiya, joqarı nerv iskerliginin’ fiziologiyası ha’m t.b.) izertleydi. Usıg’an baylanıslı oylawda logikanın’ izertlew predmeti retinde ne alınıp qaraladı degen soraw payda boladı. Bul sorawg’a juwap beriwimiz ushın, birinshi gezekte bizler oylaw ja’rdeminde du’nyanı sa’wlelendiriwdin’ o’zgesheliklerin anıqlawımız kerek
Variant 45

1. 
   Filosofiyanıń bas máselesi hám tiykarǵı baǵdarları
   

Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.

2. 
   Qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamı
   

Qarsılaspaw nızamı oydın’ izbe-izligin ta’miyinleydi. Bul nızam birdey waqıtta bir pikirdin’ maqullanıwın ha’m biykarlanıwın qadag’an etedi. Bir biri menen u’ylespeytug’ın eki pikir birdey waqıtta shın (durıs) bola almaydı, olardın’ birewinin’ jalg’an (nadurıs) bolıwı sha’rt. Bul nızam birdey waqıtta "a" ha’m "a nın’ biykarlanıwının’" jalg’an (nadurıs) ekenligin, yag’nıy birin biri biykarlaytug’ın eki oy birgelikte shın (durıs) bolıwı mu’mkin emes degen ma’nige iye bolıp, a  `a formulası menen belgilenedi.
A’dette bul nızam da’lillew barısında, eger qarama-qarsılıqlı pikirlerdin’ birewinin’ durıslıg’ı anıqlansa, onda bul tastıyıqlawdan basqa pikirdin’ jalg’anlıg’ı kelip shıg’atug’ınlıg’ın tu’sindiriw ushın qollanıladı. Qa’legen juwmaqlarg’a qarsı turg’anda ku’shli argument retinde pikrdin’ qarama-qarsılıqlı ekenligin ashıp ko’rsetiw alıp qaraladı.

3. 
   Moraldıń tiykarǵı kategoriyalarına sıpatlama
   
4. 
   Gózzallıq hám kelbetsizlik estetikanıń kategoriyaları sıpatında
   

5. 
   Oylawdıń tiykarǵı nızamları
   

Oylaw protsessinin’ ha’m ha’r qıylı oy-pikirlerdin’ logikalıq formaların anıqlaytug’ın usıldı tabıwımız ushın, biz na’rseler ha’m qubılıslardın’ en’ ulıwma belgilerin, na’rseler ha’m qubılıslar arasındag’ı qatnaslardı, oy-pikirlerdin’ o’zlerinin’ qa’siyetlerin ha’m sıpatlamasın, olar arasındag’ı qatnasıqlardı anıqlawımız tiyis. Oylardın’ logikalıq formalarının’ tiplerine qaray otırıp olardı belgili klasslarg’a bo’liwge boladı. Bunday tiykarg’ı klasslar retinde tu’sinik, pikir ha’m oy-juwmag’ı dep atalatug’ın oy-pikirlerdin’ formaların alıp qarasaq boladıSolay etip, oylawdın’ logikalıq forması dep mazmunnın’ jasaw ha’m reallıqtı sa’wlelendiriwin ta’miyinlewshi oy mazmunının’ bo’leklerinin’ arasındag’ı baylanıs usılına, onın’ du’zisilisine aytıladı. Mısalı, bir-biri menen baylanısqa iye oy-pikirdin’ birewi shın bolsa, onda oy-pikirdin’ ekinshiside, oydın’ logikalıq emes mazmunınan g’a’rezsiz tu’rde shın boladı. Oy-pikirdin’ shın bolıwı, onın’ haqıyqatlıqqa sa’ykes keliwi menen baylanıslı. Oydın’ shınlıg’ı - oylawdın’ za’ru’rli sha’rti bolıp tabıladı. Sol sebepli, oyımız (pikirlerdi payda etiwshi) mazmunlıq jaqtan shın bolıwı sha’rt. Bug’an qosımsha shınlıqqa erisiwdin’ ekinshi sha’rti oylar arasında durıs baylanıstın’ bar bolıw za’ru’rligin talap etedi

Variant 46
1.Filosofiyanıń ilimler sistemasında tutqan ornı
Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.

2. Biliw formaları

Билиў объектив реаллықтың адам санасындағы сәўлелениўин аңлатады. Сәўлелендириў характерине байланыслы билиў процессинде бир-бири менен тығыз байланысқан еки басқышты бөлип алып қараўға болады: 1) сезиўлик билиў; 2) абстрактлик ойлаў ямаса логикалық билиў. Сезиўлик билиўди биз тиккелей билиў деп қарасақта болады, себеби бул басқышта ҳақыйқатлықты (реаллықты) биз тиккелей сезиў органларымыздың жәрдеминде сезим, қабыл етиў ҳәм елеслеў формаларында сәўлелендиремиз. Сол себепли бул сәўлелендириўдиң жәрдеминде биз қубылыслардың, нәрселердиң өмир сүриў ҳәм раўажланыў нызамлықларын, олардың тийкарын биле алмаймыз. Булардың, яғный нәрселер ҳәм қубылыслардың тийкарларын билиў абстрактлик ойлаў басқышында иске асырылады. Абстрактлик ойлаў басқышы оның сезиўлик билиўден парқын көрсетиўши төмендегише өзгешеликлерге ийе: а) Абстрактлик ойлаў дүньяны тиккелей емес (қыя) сәўлелендиреди. Ямаса логикалық усыл менен сезиўлер жәрдеминде алынған тийкарларды қайта ислеў жолы менен биз тиккелей бақлаўға болмайтуғын мазмунды биле аламыз. б) Абстрактлик ойлаў дүньяны улыўмаластырылған ҳалда сәўлелендиреди. Сезиўлер жәрдеминде алынған мағлыўматларға тийкарланған ҳалда нәрселердеги ҳәм қубылыслардағы улыўма (қайталанатуғын, ең тийкарғы) қәсийетлер бөлип алынады. Усы қәсийетлердиң тийкарында нәрселердеги, қубылыслардағы улыўмалықты билиўге ҳәм оларды белгили бир типке ажыратыўға болады (мысалы, адам, миллет, болмыс, мәмлекет, ҳуқық ҳәм т.б.). Предметлерди улыўмаластырыў ҳәм бөлеклеўдиң жәрдеминде усы нәрселер ҳаққында түсиниклер пайда болады. Бул түсиниклер өз гезегинде билиўдиң методологиялық инструменти сыпатында хызмет етеди. Ойлаўдың улыўмаластырыўшы характери нәрселер ҳәм қубылыслар классларының қәсийетлерин сәўлелендириўши нызамларды пайда етиў мүмкиншиликлеринде өз көринисин табады. в) Ойлаў тил менен тығыз байланыслы. Тил ой-пикирлердиң қәлиплесиў усылы сыпатында алып қаралып, онда ойлаў нәтийжелери беккемленеди. Тил жәрдеминде адамлар арасында ой-пикирлер менен алмасыў болып турады. г) Ойлаў актив ҳәм мақсетке бағдарланған искерлик болып табылады. Себеби ойлаў процессинде белгили мақсетлер қойылады ҳәм ўазыйпалар, мәселелер белгиленеди. Усы қойылған мәселелерди шешиў, алға сүрилген мақсетлерге ерисиў ушын ойлаў ис ҳәрекетлери әмелге асырылады.

3.Moral jámiyetlik sananıń forması sıpatında

Мораллық сананың ҳәм этиканың категорияларының характерли өзгешелиги: булар олардың сәўлелендириўшилик функциясы, конкрет-тарийхый мазмуны, баҳалаўшылығы, нормативлиги, рационаллықтың ҳәм эмоционаллық-психологиялықтың бирлиги, оларда қарама-қарсы полярлы басламалардың сәўлелениўи (жақсылық ҳәм жаманлықтық, бахыт ҳәм бахытсызлық, әдалат ҳәм әдалатсызлық ҳ.т.б.) болып табылады. Жақсылық ҳәм жаманлық мораллық сананың тийкарғы түсиник-леринен есапланады. Усы тусиниклер арқалы адамның ис ҳәрекетлери, оның барлық искерлиги баҳаланады. Бул тусиниклер мораллық сана тәрепинен ертеден-ақ исленип шығылған. Адамның минез қулқында миннет ҳәм ҳуждан белгили бир мораль нормалары ҳәм әдеп-икрамлылық принциплери бойынша ҳәрекет етиўдиң ишки талабы сыпатында хызмет атқарадыМораллық принциплердиң ең әййемги ҳәм ең әҳмийетлилеринен бири бул-инсанпәрўарлық (адамгершилик). Ол инсанның ең жоқарғы социаллық ўазыйпаларын белгилейтуғын ҳәм оны бар ететуғын идеялар, көз-қараслар, исенимлер жыйындысы, шахс ерки, қәдир-қымбаты, оның бахытлы болыў ҳуқықын талап етиў имканиятының бар екенлигине болған исеним. Философиялық әдебиятларда инсанпәрўарлық принципин дәслеп Европа ояныў дәўири ойшыллары алға сүрген деген пикирлер де жоқ емес. Анығырағы инсан пәрўарлық дәслеп Шығыста ортаға тасланған, инсаныйлық, инсан-пәрўарлық деген мәнисти билдириўши «намлулу» сөзи буннан 3-4 мың жыллар бурынғы «Самир мих» жазыўларында ушырайды. Инсанпәрўарлық улыўма инсаный баҳалылықлар қатарына киреди. Инсанпәрўарлық пенен бир қатарда ўатанпәрўарлық принципи де үлкен әҳмийетке ийе. Ол инсанның өз Ўатанына муҳаббатын, оны қәдирлеўге болған сезимлерин аңлатыўшы мораллық тусиник. Оны көпшилик жағдайда Ўатан душпанларына қарсы гүресте рухый-идеологиялық қурал сыпатында да қолланады

4.Jámiyet ózin-ózi rawajlandırıwshı sistema sıpatında

Әдетте жәмийетти диний, идеалистлик ҳәм материалистлик түсиндириўлер бар. Бул бойынша ҳәр бир диний тәлиймат жәмийетти өз спецификасына ылайық түсиндириўине қарамастан оның тийкарын қудай менен байланыстырады. Жәмийет-адамлардың бирликлериниң барлық формаларының ҳәм олардың өз-ара тәсийриниң, усылларының жыйындысы. Кең мәнисте жәмийет материаллық дүньяның тәбияттан бөлинип шыққан бөлеги ҳәм адамлардың өмир сүриўи, жасаўының тарийхый раўажланыў формасын аңлатса, тар мәнисте адамзат тарийхының белгили этапы (жәмийетлик –экономикалық формация, формациялар аралық ҳәм ишки формациялық тарийхый басқышлар, мәселен феодаллық, ерте феодаллық жәмийет) ямаса жеке индивидуаллық жәмийет (социаллық организм) мәселен, француз жәмийети, англия жәмийети ҳ.т.б. жәмийетлик қатнаслар адамның искерлиги менен байланыслы. Жәмийетлик қатнаслар усы искерликтен туўынды болып, оның жәмийетлик формасын қурайды. Адамлардың қәлеген өз-ара қатнасы, тәсири жәмийетлик характерге ийе. Жәмийетлик өндирис категориясы тек ғана адам тәрепинен өзин қоршаған тәбийий дүньяны меңгериў процессин аңлатыў менен шекленбейди. Дурыс, бул процессте адам өзин өмир сүриўдиң, жасаўдың зөрүрли қураллары менен тәмийинлейди. Деген менен бул категория мәселениң басқа тәрепин ҳәм сәўлелендиреди. Бундай қуралларды өндириў процессинде адамлардың арасында олардың санасынан, еркинен бийғәрез олардың жәмийетлик өмир сүриўиниң , жасаўының шараятлары сыпатында болатуғын материаллық қатнаслар пайда болады ҳәм раўажланады. Солай етип өндирис жәмийетлик өмирди өндириў болып табылады. Бул момент адамның сыртқы тәбият пенен қатнасының адамзатлық формасын қурып, ҳайўанлардың "өндирислик искерлигинен" айырылып турады.Жәмийеттиң дүзими қандай болмасын, ол раўажланыўдың қандай басқышында турмасын, оның өмир сүриўиниң, жасаўының биринши шәрти тәбият пенен зат алмасыў, адамлардың аўқатқа, кийимге, турақ жай ҳ.т.б. байланыслы материаллық талапларын қанаатландырыў болып табылады. Материаллық өндиристиң усылындағы ҳәм айналыўындағы өзгерис жәмийеттиң пүткил социаллық-экономикалық укладында оның жәмийетлик идеяларындағы, сиясий ҳәм ҳуқықый ҳ.т.б. мәкемелериндеги түпкиликли қайта қурыўларды болдырады. Материаллық ийгиликлерди өндириў усылы конкрет-тарийхый характерге ийе.
5.Oy-juwmaq oydıń forması sıpatında
- Ой-жуўмағы деп белгили пикирлерден, яғный тийкарлардан логика нызамларына бойсынған ҳалда жаңа пикир, яғный жуўмақтың алыныўын сәўлелендириўши ойдың формасына айтылады. Бул пикирлердиң айрымлары бизге белгили болса, ал айрымлары бизге белгисиз жаңа пикирди береди. Сол себепли ой-жуўмағы деп пикирлердиң бир пүтин жыйнағына, пикирлердиң тәртиплестирилген көплигине айтылады. Ой-жуўмағы тийкарлардан, жуўмақтан ҳәм тийкар менен жуўмақтың арасындағы логикалық байланыстан турады. Ҳәр қандай ой-жуўмағында белгили пикирлер арқалы берилетуғын информация посылкалар (тийкарлар) деп, ал логикалық жол менен тийкардан алынатуғын жаңа пикир - жуўмақ деп аталады. Белгили тийкарлардан жаңа жуўмақтың алыныўына өтиў процессин, яғный тийкар ҳәм жуўмақ арасындағы байланысты логикалық избе-излик деп атаймыз. Ой-жуўмағын ҳәр қыйлы тийкарда классификациялаўға болады. 1) Методологиялық белгиси бойынша, яғный логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың бағдары бойынша ой-жуўмағы төмендеги түрлерге бөлинеди: а) дедуктивлик ой-жуўмағы - улыўмалық билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. б) индуктивлик ой-жуўмағы - жекелик билимнен улыўмалық билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. в) анологиялық ой-жуўмағы - дара билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. 2) Логикалық белгиси бойынша, ямаса логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың қатаңлығын есапқа алыў дәрежеси бойынша ой-жуўмағын үлкен еки түрге бөлиўге болады.Дедуктивлик ой-жуўмағы (дедукция термини латын тилинен алынып, келтирип шығарыў (выведение) дегенди аңлатады) деп улыўма билимнен дара билимге өтиў характери логикалық зәрүрликке ийе болған ой-жуўмағына айтамыз. Яғный тийкарлар менен жуўмақтың арасындағы байланыс формал логикалық нызамларды береди, сол себепли тийкарлар шынлыққа ийе болса, онда жуўмақ та ҳәмме ўақытта шынлыққа ийе болады. Дедуктивлик ой-жуўмағы ҳәр қыйлы болыўы мүмкин. Олардың ҳәр қыйлы болыўы тийкар ретинде қандай критерийдиң алыныўынан ғәрезли. Дедуктивлик ой-жуўмағын еки тийкар бойынша түрлерге бөлиўге болады шәртли ой-жуўмақ, шәртли кескин ой-жуўмақ, бөлистириўши кескин ой-жуўмақ, шәртли бөлистириўши ой-жуўмақ түрлерине бөлиўге болады.

Variant 47

1. 
   Dúnyaǵa filosofiyalıq kóz qarastıń ózgeshelikleri
   

Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.

2. 
   Kategoriya túsinigi hám olardıń túrleri
   

Gegel birinshi ret o’zinin’ kategoriyalar sistemasmin’ tiykanna dialektikahq printsiplerdi qoyadi.Ol kategoriyalardi ha’rekette,rawajlamwda, bir birine o’tiw jag’dayinda alip qaradi. Kategoriyalardi matcrialhq du’nya ha’m adamnan g’a’rezsiz jasawshi absolyut ideyanm’ rawajlaniw basqishlan sipatinda tu’sindiredi. Materialistlik dialektikada kategoriyalar adamnin’ sanasinda obektiv du’nyanin’ qa’siyetlerin ha’mbaylamslarimn’ sa’wleleniwi, uliwmalasiwi ha’m qayta isleniwi sipatinda alip qaraladi.
Gnoseologiyaliq aspektte kategoriyalardin’ gegellik sistemasin biliw protsesi sipatinda alip qarawg’a boladi. Biliw qubilistan tiykarg’a qaray ha’reket etedi, obekttin’ qarama-qarsihqh ta’replerin a’ste-aqirm, izbe-izlikte ashadi, olardi jup kategoriyalar ja’rdeminde sa’wlelendiredi. Bul ha’reket qa’legen jekke biliwlik protsesinde o’zgeshe ko’riniske iye boladi. Bug’an qosimsha ol biliwdin’ uliwma mzamhlig’in an’latadi, omn’ uliwma bag’darm ko’rsetedi. Zatlardin’ qa’siyetlerin bilmey, olardin’ sapasin bile almaymiz, zatlardin’ o’lshemin de olardin’ sanliq ha’m sapaliq amqhg’i tiykannda bile alamiz. Qubilislardin’ tiykan uhwmahqti, mazmundi, za’ru’rlikti h.b. biliw negizinde ashiladi. Usi ma’nide kategoriyalar biliw formalan ha’m basqishlan sipatinda tu’siniledi. Obektti biliw omn’ qa’siyetlerin biliwden baslanadi.

3. 
   Filosofiyada shınlıq probleması
   

Шынлық дегенимиз объективлик реаллыққа сәйкес келиўши билимлеримиздиң мазмунының сыпатламасы. Оның объективлилиги билимлердиң объективлик мазмунға ийе болыўын аңлатады. Объективлик шынлық абсолютлик ҳәм салыстырмалы шынлық түринде өмир сүрип, шынлықтың конкретлилик принципин басшылыққа алады. Шынлық процесс сыпатында абсолютлик ҳәм салыстырмалы моментлерден турады, тарийхый жақтан белгиленген процесс болып, билиў шынлықтың раўажланыўын, билимлердиң үзликсиз шексиз топланыў процессин аңлатып, ол билиў процессинде қәтеликлер (заблуждение) менен араласып келиўи мүмкин. Ал қәтеликлер болса шынлықтағы салыстырмалы моменнттиң абсолютлестирилиўин аңлатады. Буған қосымша шынлық ҳәмме ўақытлары белгили жағдайлар менен байланыслы болып келеди. Шынлық ретинде билимлердиң ҳақыйқатлыққа сәйкес келиўин алып қараўшы концепция Әййемги Грецияда қәлиплескен. Бул мазмун Аристотельдиң "Метафизика" деп аталған мийнетинде жақсы берилген. Бул концепция классикалық деп аталып, көплеген философлар тәрепинен тән алынады. Олардың арасындағы парықлық тек ғана ҳақыйқатлықты түсиниў менен байланыслы. Қәтелик деп билимердиң ҳақыйқатлыққа сәйкес келмеўине, субъект санасында объекттиң адекватлық түринде сәўлеленбеўине айтамыз. Қәтеликлер ҳәр қыйлы субъективлик ҳәм объективлик себеплердиң нәтийжесинде келип шығады (асығыслы улыўмаластырыў, объектти бир тәреплеме қабыл етиў, итималлылы билимлерди жеткиликли дәлилленген билимлер ретинде тән алыў, билиўлик усыллардың жетиксизлиги ҳ.т.б.). Шынлық ҳәм қәтелесиў гносеологиялық категориялар болып табылады. Олар өзлериниң мазмунына билимниң баҳасын, оған субъекттиң қатнасын киргизбеўи керек. Шынлық гносеологиялық категория болып, ол предметтиң өзин емес, ал предмет ҳаққындағы билимди характерлейди. Реал предмет шын ямаса шын емес ретинде тек объективлик идеализмде алып қаралады. Шынлық билиў субъекти ҳәм объектиниң өз-ара тәсир етисиўи нәтийжесинде қәлиплеседи ҳәм сол себепли ол субъективликтиң ҳәм объективликтиң бирлигин береди
4.Estetika páni predmeti
эстетиканың предметин анықлаўға байланыслы жийи-жийи қолланылып жүрген "эстетикалық қатнас", "ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериў" "эстетикалық искерлик", "эстетикалық сана" түсиниклериниң белгили парыққа ийе болыўына қарамастан жақын, туўысқан түсиниклер екенлигин ҳәм булардың ишиндеги ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериўдиң басқаларынан кеңлигин есапқа алсақ, эстетиканы адамның ҳақыйқатлықты эстетикалық өзлестириўиниң мәниси ҳәм нызамлықлары туўралы илим деп анықлаў дурыслыққа келсе керек. Эстетикалык сана бул-жәмиетлик болмистын тийкаринда пайда болғатуғын ҳәм онын менен бирге өзгеретуғын эстетикалык сезимлер, талғамлар пикирлер идеаллар көз-караслар теориялар системасы. Эстетикалык сана жамийеттын топарларға бөлиниўинин жағдайинда идеологиялык сферада , эстетикалык идеалларда, коз-карасларда теорияларда көринис табады.
5.Pikir oylawdıń forması sıpatında
A’piwayı pikir dep du’zilisi jag’ınan basqa pikirlerdi o’z ishine qamtımaytug’ın ha’m tek g’ana eki tu’siniktin’ baylanısın sa’wlelendiretug’ın, "S - P" strukturasına iye pikirge aytamız. A’piwayı pikirlerdin’ du’zilisi subekt, predikat ha’m olar arasındag’ı baylanıstan ibarat. Al quramalı pikirler dep bir neshe a’piwayı pikirlerden du’zilgen pikirlerge aytamız A’piwayı pikirler o’z gezeginde predikattın’ xarakterine qaray atributivlik, relyatsion (qatnasıq) ha’m ekzistentsional (jasaw) pikirler bolıp u’shke bo’linedi. Atributivlik pikir S ha’m P arasındag’ı baylanıs xarakterine, yag’nıy sapasına qaray maqul ha’m biykarlawshı pikirler bolıp ekige bo’linedi. Atributivlik pikir o’z gezeginde "sanı" ha’m "sapası" boyınsha tu’rlerge bo’linedi. Maqullawshı pikir dep predmetke qandayda bir belginin’ tiyisli ekenligin sa’wlelendiriwshi pikirge aytamız. Al, biykarlawshı pikir dep predmetke qanday da bir belginin’ tiyisli emes ekenligin sa’wlelendiriwshi pikirge aytamız. Mısalı, "O’zbekstan Respublikası g’a’rezsiz ma’mleket" - maqullawshı pikir, al "Platon - materialist emes" - biykarlawshı pikir. Maqullawshı pikir - "Subekt predikat boladı" yamasa "S - P" ("S P boladı"), al biykarlawshı pikir "Subekt predikat bolmaydı" yamasa "S P bolmaydı" degen simvolikalıq formulalar menen belgilenedi
Variant 48

1. 
   Filosofiya predmeti, onıń tiykarǵı funktsiyaları (wazıypaları).
   

Bularg’a qosimsha filosofiyanin’ ishinde de filosofiyaliq bilimlerdin’ differentsiatsiyasi ketip,onin’ sahstirmah tu’rde o’zgeshe tarawlan payda bola baslaydi. Olarg’a bolmis haqqmdag’i ta’limat—ontologiya (grek so’zi); biliw haqqindag’i ta’limat—gnoseologiya (grek so’zi); uliwma bavlams ha’m rawajlamw haqqmdag’i ta’limat—dialektika; duns oylawdin’ formalan ha’m nizamlari haqqmdag’i ta’limat—Iogika; moral haqqmdag’i ta’limat—etika;
Filosofiyanin’ predmeti retinde—adam ha’m du’nyamn’ birligi—ondag’i en’ iwnialiq alip qaraladi. Filosofiya o’zinin’ problemalann teoriyaliq oylaw 'koleminde sheshedi, barli Sol sebepli filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras degen tu’sinikti qollang’an waqtimizda teoriyahq derek retinde fllosofiya alip qaralatug’in du’nyag’a ko’zqarasti diqqatqa ahwimiz kerek. Omn’ predmeti retinde «adam—du’nya» sistemasindag’i en’ uhwmahq alip qaraladi. Ol ta’biyattin’, ja’miyettin’ ha’m adamzat oylawmm’ en’ uhwmahq mzamlann izertleydi. 01 o’zinin’ ishine eki—adam ha’m du’nya podsistemasin ha’m olar arasindag’i to’rt—genetikaliq, biliwlik, aksiologiyaliq, praksiologiyahq qatnaslar podsistemasin qamtiydi. Filosofiya bul sistemadag’i en’ uliwmaliqti u’yrenedi.Ol ilimler ushin universalliq a’hmiyetke iye biliwdin’ iwma metodlarm, kategoriyalar sistemasin islep shig’adi.

2. 
   Insan filosofiyalıq analiz ob`ekti sıpatında
   
3. 
   Buddizm dini tariyxı hám filosofiyası
   

Buddizm en’ birinshi du’nya ju’zlik din bolip, ol b.e.sh. Vl-V a’sirlerde Hindistanda payda boladi. Keyin ala, o’zgeriske ushirap, ol Oryhq ha’m Tu’slik- Shig’is Aziyada, Uzaq Shig’ista tarqaldi.
Buddizmnin’ tiykarm saliwshi haqqmda haqiyqiy derekler joq, biraq buddiystlik teologlar onin’ tiykann saliwshi retinde Gautama unwinan shiqqan hindistanh patshamn’ balasi Siddartxti ahp qaraydi. Om o’liminen keyin Budda (danahqqa erisken, nurlang’an) dep atay basladi. Bul dinnin’ tiykarg’i jag’daylan «Tipitaka» toplaminda bayan etilgen.
Budda ta’limati boymsha, du’nyada barliq na’rse «dxarm» (ruwxiy- materialhqbo’lekshelerdin’) sheksiz ha’rekctinin’ na’tiyjesin beredi. Olardin’ ha’r qiyli kombinatsiyasi na’rselerdi, haywanlardi, adamdi do’retedi, al idirawi o’limge ahp keledi,o’limnen keyin jan’a kombinatsiyalar do’retilip, qayta tuwiliw iske asadi. Qayta tuwiliw o’mirdegi jaqsi yaki jaman is-ha’reketlerimizge baylanisii boladi. Bul qayta tuwiliw protscsin «o’mir shen’beri» yaki sansara dep ataydi. jygilikli o’mirimizdin’ en’ aqirg’i maqseti Budda menen birigiw, nirvanag’a (bolmistan joqang’a) kiriw, yag’niy barliq qa’lewlerdi, talaplardi jcn’iw, absolyutlik buzilmaytug’m timshliqqa erisiw bolip tabiladi.
Buddizm xinayana (a’yyemgi forma) ha’m maxayana (Hindistannan tisqarida ken’ tarqalg’an) formalarinda tarqalg’an. Xinayana tar kolesnitsam, du’nya turmisina qatnasiwdan bas tartatug’in printsipti basshihqqa alatug’in qutihwdin’ tar john, monax boliwdi an’latadi. Maxayana u’lken kolesnitsa bolip, qutihwdin’ ken’john, barliq dinge siyiniwshilardi qutqariwdi an’latadi.

4. 
   Etika pániniń predmeti
   

Этика категориялары-бул белгили бир жәмийеттеги әдеп-икрамлылық қатнасықларының спецификасы ҳаққында бир тутас көз-қарас пайда етиўши мораллық сананың ең улыўмалық ҳәм негизги тусиниклери болып есапланады. Мораллық сананың ҳәм этиканың категорияларының характерли өзгешелиги: булар олардың сәўлелендириўшилик функциясы, конкрет-тарийхый мазмуны, баҳалаўшылығы, нормативлиги, рационаллықтың ҳәм эмоционаллық-психологиялықтың бирлиги, оларда қарама-қарсы полярлы басламалардың сәўлелениўи (жақсылық ҳәм жаманлықтық, бахыт ҳәм бахытсызлық, әдалат ҳәм әдалатсызлық ҳ.т.б.) болып табылады. Жақсылық ҳәм жаманлық мораллық сананың тийкарғы түсиник-леринен есапланады. Усы тусиниклер арқалы адамның ис ҳәрекетлери, оның барлық искерлиги баҳаланады. Бул тусиниклер мораллық сана тәрепинен ертеден-ақ исленип шығылған. Этиканың тарийхы соны көрсетеди, адамлардың жақсылық ҳәм жаманлық ҳаққындағы пикирлери жәмийеттиң раўажланыўының конкрет тарийхый жағдайларынан ҳәм анаў ямаса мынаў этикалық теорияның қандай класслық мәплерди билдиргенлигинен ғәрезли турде өзгерип отырады. Жақсылық-бул адамлар арасындағы қатнасықларда адамгершиликтиң өсиўине, жәмийетлик прогресске жәрдем етиўши айырым адамлардың ямаса социаллық группалардың ҳәрекетлери, олардың ҳәрекетлериниң нормалары, мотивлери, мақсети, әдеп-икрамлылық қәсийетлери болып табылады. Жақсылық бул кеўилдиң, қәлиптиң айдынлығын журектиң тазалығын көрсетиўши инсаний пәзийлет. Жақсылық исеним, меҳр-ақыбет сыяқлы әдеп-икрамлылық сыпатлары менен ажыралмас байланысқа ийе. Жақсы пикирлер, жақсы сезимлер, жақсы ислер адамның кеўлин таўдай көтерип, қәлбине қуўаныш бағышлайды. Жақсылық шын мәнисинде инсаныйлық болып, ол халқымыздың инсанпәрўарлық көз-қарасларын, қуўанышларын сәўлелендиреди. Ата-бабаларымыз өз турмысында барлық ўақытта жақсы нийет пенен, арзыў-үмитлер қанатында жасап келген ҳәм олар өзлериниң жақсы ислери, ислеген жақсылықлары арқалы дуньяға даңқ таратқан. Сақыпқыран Әмир Тимур, Әлишер Наўайы, Мырза Бабур сыяқлы мәмлекетлик искер ҳәм ойшыллар өзлери жасаған дәўирде ҳәмме ўақытта адамларға жақсылық етиў мақсетинде жасаған. Өз дәўиринде Әмир Тимур «Жақсыларға-жақсылық қылдым, жаманларды болса өз жаманлығына тапсырдым. Ким маған дослық қылған болса, дослығы қәдирин умытпадым ҳәм оған мириўбет, ҳүрмет-иззет көрсеттим» - деген еди.

5. 
   Túsinik oydıń forması sıpatında
   

Түсиниклерди бөлиў Қандай да бир түсиникти изертлегенде сол түсиниктиң көлеминиң мәнисин ашыў ямаса сол түсиникте сәўлеленетуғын предметлердиң көлемин бир биринен бөлек группаларға бөлиў мәселеси турады. Түсиниклердиң көлемин ашып бериўши логикалық операция оларды бөлиў деп аталады. Бөлиўдиң еки типи бар: таксономиялық ҳәм мереологиялық. Таксономиялық бөлиў деп түсиниктиң көлемин бөлиў өлшемине тийкарланған ҳалда жаңа түсиниклердиң көлеминен туратуғын подклассларға бөлип көрсетиў процессине айтылады. Бул бөлиўде "тек-түр" байланысы нызамласқан тәртипте жайласады. Таксономиялық бөлиўдиң еки түри бар: белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиў ҳәм дихотомиялық бөлиў. Бөлиў процессинде бөлинетуғын түсиник теклик түсиник ретинде белгили бир группаларға бөлинеди ҳәм оның көлеми оған бағынатуғын түрлерге бөлинеди.Белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиўде бөлиў тийкары ретинде бир белги алып қаралады, оның өзгериўи менен бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине кириўши түрлик түсиник пайда болады. Түсиникти бөлиў бөлиў процессинде бөлиўдиң толықлығын тәмийинлейтуғын төмендеги қәделерге бойсыныўы шәрт: 1 Қәде. Бөлиў сәйкесликке ийе болыўы тийис, яғный бөлиў ағзалары, бөлиў бөлеклериниң биригиўи бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине сәйкес келиўи тийис. Бул қәдениң бузылыўы төмендеги қәтешиликлерге алып келиўи мүмкин. а) Толық емес бөлиў. Бул қәтешилик егерде бөлиў ағзаларының биригиўи бөлинетуғын түсиниктиң көлеминиң бир бөлегине сәйкес келсе жүз береди. Мысалы, "Цивилизациялық раўажланыўдың тийкарғы басқышлары ретинде индустриаллық ҳәм постиндустриаллық цивилизациялар алып қаралады". Бул жерде индустрияға шекемги басқыш көрсетилмеген, сол себепли бундай бөлиў толық емес бөлиў деп аталады. б) Артықша ағзалар менен бөлиў. Бул қәтешилик бөлиў ағзалары ретинде бөлинетуғын түсиниктиң көлемине кирмейтуғын артықша түсиниклер алып қаралса жүз береди. Мысалы, "Химиялық элементлер металларға, металл емеслерге ҳәм еритиндилерге (сплав) бөлинеди". (Бул жерде еритиндилер химиялық элементке жатпайды). 2 Қәде. Бөлиў тек бир тийкарға бағдарланған ҳалда иске асырылыўы шәрт, яғный бөлиў тийкары бөлиў барысында басқа тийкар менен алмастырылмаўы тийис. Бул қәдениң бузылыўы "үзилиске ийе бөлиўге" алып келеди

Variant 49

1. 
   Dúnyaǵa kóz qaras, onıń dúzilisi hám tiykarǵı tipleri
   

Философиияның ең тийкарғы ўазыйпасының бири бул адам ойлаўына тән болған дуньяға көз-қарасты қәлиплестириўден ибарат. Яғный, дуньяға көз-қарас бизди қоршаған дунья ҳаққындағы улыўма идеялар, көз-қараслар, адамның дуньяда тутқан орны, турмыслық бағдарланыўы, ийман-исеними, идеяалы, билиў принциплери, өзи ҳәм басқалардың өмирдеги орнын билип алыўы, адамның инсан сыпатындағы мәнис-мазмуны, өзлигин аңлаў ҳаққындағы көз-қараслар системасы болып табылады. Дуньяға көз-қарас белгили бир дәўирлерде қәлиплесип барады. Сонлықтанда ҳәр қандай дуньяға көзқарас жәмийетлик тарийхый мазмунға ийе болып, адамлардың өмири, әмелий искерлиги, турмысы, қоршаған тәбиятқа тәсири ҳәм мийнет етиў процессинде пайда болады. Ҳәр бир дәўирде социаллық (жәмийетлик) қатлам, жәмийет ҳәм ондағы әўладтың өз дунья қарасына тән екенлиги ҳәм бул тусиниктиң тарийхый мазмунға ийе екенлигин көрсетеди. Дуньяга коз-карас - бул адамнын озин коршап турган дуньяга хам бул дуньядагы адамнын орнына байланыслы коз-карасларынын жыйындысы. Онын тийкаргы типлерине кунделикли дуньяга коз карас (дунья хаккында стихиялы, системаласпаган, традицион елеслер формасы), диний (табияттан жокары дуньялык басламанын барлыгын мойынлау, онын иррационаллык, эмоционал-образлык формада саулелениуи менен байланыслы), философиялык (тусиниклик-категориялык формада берилип, табият хам жамийет хаккындагы илимнин жетискенликлерине арка суйейди хаи белгили дарежеде логикалык жеткиликли тийкарга ийе болады) хам илимий дуньяга коз карас (илимлердин жетискенликлерине тийкарланган бизди коршаган дуньяга теориялык пикирлер) киреди

2. 
   Filosofiyada sana probleması.
   

Ilimde sana problemasi ko’plegen diskussiyalardi payda etip turg’an ko’p qirli problemalardin’ biri. Bunin’ sebebi tikkeleysanaproblemasimn’ ta’biya- timn’ seziwler ja’rdeminde qabil etiletug’in obektivlik realliqtin’ mazmumna sa’ykes kelmewi menen baylamsli. Sanag’a ken’islik xarakteristikalann qollamwg’a bolmaydi, om o’lshep, qanday da bir sanliq ko’rsetkishte belgilep, sezip yamasa baqlap tu’sindire almaymiz, ol fizikahq obektlerge qollamlatug’in massa, energiya, formag’a iye emes.
Sananin’ barlig’i bizde hesh qanday gu’man sezimin payda etpeydi, biraq onm’ o’mir su’riwi amq (tikkeley) tu’rde emes, al qiya tu’rinde - til ha’m adamlardin’ a’meliy iskerliginde o’z ko’rinisin tabadi. Sol sebepli bul ko’rse- tilgen adam bolmisimn’ tiykarlann u’yrenbey turip, biz sanamn’ mazmumn asha almaymiz. Bunday analizge sanamn’ biologiyaliq aspekti de boysinadi, sebebi onin’ o’mir su’riwi tikkeley adamnin’ bas miyinin’ iskerligi menen baylamsli. Usig’an tiykarlang’an halda sanamn’ ta’biyatin filosofiyadan basqa ko’plegen ilimler, misali fiziologiya, psixologiya, sotsiologiya, kibernetika ha’m t.b.izertleydi. Sa’wleleniw materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip, sanam sa’wlele­niwdin’ en’joqarg’i tipi retinde amqlaydi,sananin’ kelip slng’iwin miynct ha’m tildin’ payda boliwi menen baylanistinp, om ta’biyiy-tariyxiy kontekste alip qaraydi Sananin’ ta’biyati filosofiyahq-gnoseologiyahq aspektte ko’rnekli rus ahmlari A.Spirkin ha’m V.ivanov ta’repinen izertlengen. Sana (ken’ ma'nidcgi sana bul jerde diqqatqa ahnbaqta) maydani V.ivanov ta’repinen shen’ber tu’rinde berilip, ol sha’rtli tu’rdc to’rt bo’lekkc bo’linedi. Birinshi bo’lek sanasizhqti beredi. Sanasiziiq adamnin’ aqihnan tisqanda jaylasqan ha’m berilgen waqit aralig’inda sana ta’repinen baqlanbaytug’in, basqariwg’a boysinbaytug’in psixikaliq qubilislardin’, jag'daylardin’ ha’m ha’reketlerdin’ jiynag’in beredi. Og’an nnsal retinde tu’s ko’riwlerdi,gipnozhq jag’daylardi h.t.b. alip qarawg’a boladi. Sanasizhq tarawina instinktler, avtomatlastirilg’an is-ha’reketler, intuitsiya kiredi. Bul jerde avtomatlastinlg’an is-ha’reketler da’slebinde sanaliq tarawinda bolip, yag’niy omn’ ja’rdeminde payda bolip, keyin ala sanasizhqqa tu’siwi mu’mkin.

3. 
   Etikalıq kategoriyalardıń áhmiyeti
   

4. 
   Individ, adam, insan, shaxs túsinikleriniń ózara baylanısı hám ózgeshelikleri
   

5. 
   Logika pániniń predmeti
   

Logika so’zi a’yyemgi grek tilinen alınıp, "logos" termini "tu’sinik", "aqıl", "pikirlew" degendi an’latadı. Ha’zirgi waqıtları bul termin to’mendegi tiykarg’ı ma’nilerde qollanıladı.
Birinshiden, bul termin menen obektiv du’nyanın’ na’rseleri ha’m qubılıslarının’ o’zgeriw, rawajlanıw nızamlıqların belgileydi ha’m onı obektiv logika dep ataydı.
Ekinshiden, logika tu’sinigin oy-pikirlerdin’ baylanısının’ ha’m rawajlanıwının’ o’zgeshe nızamlıqların belgilew ushın qollanadı ha’m bul nızamlıqlardı obektiv nızamlıqlardı sa’wlelendiriwshi subektiv logika dep ataydı.
U’shinshiden, "logika" oy-pikirlerdegi baylanıs ha’m rawajlanıw nızamlıqları haqqındag’ı ilim ma’nisinde qollanıladı ha’m oylaw haqqındag’ı ilimdi an’latadı. Oylawdı basqa pa’nlerde (mısalı, psixologiya, joqarı nerv iskerliginin’ fiziologiyası ha’m t.b.) izertleydi. Usıg’an baylanıslı oylawda logikanın’ izertlew predmeti retinde ne alınıp qaraladı degen soraw payda boladı. Bul sorawg’a juwap beriwimiz ushın, birinshi gezekte bizler oylaw ja’rdeminde du’nyanı sa’wlelendiriwdin’ o’zgesheliklerin anıqlawımız kerek

Variant 50

1. 
   Biykarlawdı biykarlaw nızamı
   

қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.

2. 
   Jámiyetlik sananıń tiykarǵı formaları
   

Ja’miyetlik sana eki da’rejege iye: psixologiyaiiq ha’m ideologiyaliq.
Ja’miyetlik psixologiya berilgen ja’miyet ushm ta’n bolg’an seziwlerdin’, keypiyatlardin’, da’stu’rlerdin’, u’rp-a’detlerdin’ jiynag’m an’latadi.
ideologiya ideyalar sistemasin beredi. 0l ja’miyetlik psixologiyag’a sahstirg’anda ja’miyetlik sanamn’ joqarg’i da’rejesin—du’nyani teoriyaliq sa’wlelendiriwdi an’latadi. Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sana tu’sinigi menen baylanista u’yreniledi. Ja’miyetlik sana dep ja’miyetlik bolmisti sa’wlelendiretug’in seziwlerdin’, ko’zqaraslardin’, ideyalardin’ ha’m teoriyalardin’ quramali sistemasina aytamiz. Ja’miyetlik bolmis ha’m ja’miyetlik sana arasindag’i baylams to’mendegishe mazmung’a iye:

• 
  Ja’miyetlik bolmis o’zinin’ rawajlamw bansinda aqinnda ja’miyetlik sanam aniqlaydi.
  
• 
  Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sanam sa’wlelendiredi.
  
• 
  Ja’miyetlik sana ja’ qa aktiv keri ta’sir etiw mu’mkin- shiligine iye.
  

Bul keltirilgen bolmistin’ formalari bu’gingi ku’ni ilimge belgili bolg’an baqlaw, izertlew, analiz h.b. predmeti bola alatug’m mazmunnin’ ha’mmesin o’z ishine qamtiydi.

3. 
   Moraldıń mánisi hám tiykarǵı wazıypaları
   

Etika (grek so’zi—da’stu’r, xarakter)—moral, a’dep-ikramliliq haqqindag’. ta’limat. 0l a’dcp-ikramliliqtin’ ta’biyatin, tiykann, mazmunin izertleydi, adamzal o’mirinin’ tiykarg’i bahahqlann u’yrenedi. Etika adamnm’ minez-qulqimn’ normalari haqqindag’i ta’limat retinde a’mcliy bag’dar sipatinda antikahq filosofiyada qa’Iiplesedi.Bar na’rseni izertleytug’in ontologiyag’a sahstirg’ands etika ne islew kerckligi haqqinda pikir ju’rgizedi, yag’niy normativlik pa’nd an’latadi. Etikamn’ tiykarg’i problemasi retinde a’dep-ikramlihq normalarinm kelip shig’iwi haqqindag’i ma’sele alip qaraladi.Olardi ja’miyet do’rete me yaki olar adamnan g’a’rezsiz obektiv tu’rde o’mir su’re me degen ma’sele qiziqtiradi.
Etikamn’ ishinde etologiya—konkret ja’miyetlerdin’ a’dep-ikramliliq normalari haqqindag’i ilimdi ha’m aksiologiyam (grek so’zi—bahaliq)—adamzat o’mirinin’ bahaliqlan haqqindag’i ta’limatti bo’lip ko’rsetiwge boladi.

4. 
   Islam dini tariyxı hám filosofiyası
   

Islam, islam dini Batis Araviyada Vll a’sirde payda bolip, Jaqin ha’m Oita Shig’ista, Arqa Afrikada, Orta Aziyada h.b. jerlerde ken’ tarqaladi. islamnin’ tiykarm saliwshi Muxammed payg’ambar bolip, ol o’zinin’ diniy iskerligin Mekke ha’m Madina qalalarmda baslaydi. Muxammed o’zinin’ diniy wa’siyatlarm awizsha aytqan, onin’ o’liminen keyin Osman xalifinin’ basqariw da’wirinde Muxammedtin’ na’siyatlann yadqa bilgen adamlardin’ so’zinen Quran do’retiledi. tslamdag’i tiykarg’i bag’darlar retinde sunniylik ha’m shiahq ahp qaraladi.
Quran tiykarinda Shariat—musilman huqiqimn’ jiynag’i islep shig’ildi. Musilmanlardin’ en’ bash bayrami—Qurban-Bayram.
Qa’legen dindi quramali sotsialliq sho’lkem retinde ahp qaraw kerek. Qa’legen dinnin’ ja’miyet turmisina ta’sirin de amq-tariyxiy jaqtan bahalaw kerek. Olardin’ ha’r biri da’stu’rlerdin’, urp-a’detlerdin’, adamlardin’ minez- quliq normalannm’ qa’liplesiwine ta’sirin tiygizdi.Qa’legen dinnin’ orayinda qudaydin’ turg’anlig’in, adamnin’ onnan g’a’rezli ekenligin diqqattan shig’armawimiz tiyis.

5. Oylawdıń tiykarǵı formaları

Ойлаўдың нызамлары – бул ойлар арасындағы ишки, зәрүрли ҳәм ең әҳмийетли байланысты сәўлелендиреди. Бундай нызамларға логикада бирдейлик (теңлик), қарсыласпаў, үшиншисин жибермеў, жеткиликли тийкар нызамлары жатады. Бул нызамлар ойлаўдың тийкарғы нызамлары деп айтылады, себеби олар логикалық ойлаўдың төмендеги қәсийетлерин: оның анықлылығын, қарама-қарсылықсызлығын, избе-излигин ҳәм жеткиликли тийкарға ийе болыўын сәўлелендиреди.

Бирдейлик (теңлик) нызамы пикирлеў процессинде ойлаўдың анықлыққа ийе болыў талабын тәмийинлейди. Бул нызамға тийкарланған ҳалда ҳәр қандай ой пикирлеў процессинде өзи менен теңликке ийе болыўы шәрт. Яғный, қолланылып атырылған термин белгиленген бир мәниде, анық бир нәрсени түсиндириўи тийис. Бул нызамның формуласы "а=а" түринде белгиленеди, "а" дегенимиз ҳәр қандай ойды аңлатады. Бирдейлик (теңлик) нызамының орынланыўы дурыс ойлаўдың зәрүрли шәртлериниң бири болып табылады. Бул нызамның талапларының орынланбаўына көпшилик жағдайда ҳәр қыйлы түсиниклерди бир сөз ямаса сөз дизбеги менен белгилеў алып келеди. Сол себепли пикирлеў процессинде қандай түсиник қандай сөз ямаса сөз дизбеги менен белгиленетуғынын билиўимиз шәрт.
Қарсыласпаў нызамы ойдың избе-излигин тәмийинлейди. Бул нызам бирдей ўақытта бир пикирдиң мақулланыўын ҳәм бийкарланыўын қадаған етеди. Бир бири менен үйлеспейтуғын еки пикир бирдей ўақытта шын (дурыс) бола алмайды, олардың биреўиниң жалған (надурыс) болыўы шәрт. Бул нызам бирдей ўақытта "а" ҳәм "а ның бийкарланыўының" жалған (надурыс) екенлигин, яғный бирин бири бийкарлайтуғын еки ой биргеликте шын (дурыс) болыўы мүмкин емес деген мәниге ийе болып, а ٨ а‾ формуласы менен белгиленеди.
Үшиншисин жибермеў нызамы қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.
Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

4