Dúnyaǵa kóz qaras, onıń dúzilisi hám tiykarǵı tipleri

Variant 29

1. 
   Filosofiyanıń tiykarǵı funkciyaları
   

Filosofiyanin’ tiykarg’i funktsiyalannan kelip shig’iwshi tek g’ana biliwdin’ usi formasina ta’n onin’ o’zgcsheliklerin atap o’tiwge boladi.
-Birinshiden, filosofiya du’nyag’a ko’zqarasti qa’li plestirc otirip, adam isker- liginin’ bag’darin amqlawshi belgili bahahq ko’rsetpelerdi beredi. Sol sebepli onin’ du’nyag’a ko’zqarashq ha'm aksiologiyaliq funktsiyalan iske asinladi.
-Ekinshiden, ha’r qiyli ilimler ta’repinen izertleniletug’in quramah siste­malar haqqmda tutashq, pu’tinlik ko’zqarastin’ joq boliwi, olardin’, yag’niy ilimlerdin’ o’z ara ta’sir etisiw jollarma tosqinhq etedi. Usi qatnastan filoso­fiyanin’ ishinde payda bolatug’m teoriyalardi uhwmalastinwshi filosofiyanin’ metodologiyahq funktsiyasi og’ada za’m’rlikke iye boladi, sebebi ol ilimiy bilimnin’ integratsiyalamwina ja’rdem etedi.
-U’shinshiden, filosofiya tariyxiy kontekstte ja’miyctlik qubihslardi ha'm protseslerdi tu’sindiriwge mu’mkinshilik beredi, ol ja’miyettin’ ha’m ta’biyattin’ rawajlaniwinm’ og’ada uliwma mzamlann qa’liplcstiredi, sol sebepli globalliq problemalardi izertlewde olardi nizamh ha’m ja’miyetlik progress penen organikahq jaqtan baylanisii qubilis sipatinda tu’siniwge bag’darlaydi. Usig’an baylanisii globalliq problemalardin’ payda boliwi tosinnanhq yamasa adamzattin’ o’limin aldinnan beigileytug’in ku’shtin’ ko’riniwi retinde ahp qaralmay, al ol adamzat tariyxmin’ qarama-qarsihqli rawajlaniwinm’ obektivlik protsesinin’ na’tiyjesi retinde belgilenedi.
-To’rtinshiden, filosofiyaliq ko’zqarastan globalliq problemalardin’ rawajlaniwinm’ uliwma tendentsiyasin, olardin’ o’z ara ta’sir etiwin ha’m biri birin o’z ara talap etiwin ko’riw mu’mkinshiligi bar.
-Besinshiden, filosofiya ma’deniy funktsiyani atqarg’anhg’i sebepli, ol teoriyahq oylawdin’ ma’deniyatin rawajlandinw mu’mkinshiligin beredi. Ha’r qiyli xaliqlardm’ filosofiya tariyxin u’yreniw olardin’ ma’deniyati menen tanisiwg’a ja’rdem beredi. Xaliqtin’ ma’deniyatin u’yreniw og’ada u’lken a’hmiyetke iye, sebebi onisiz birde bir xaliqtin’ aldinda turg’an problemani sheshe almaymiz.
-Altinshidan, bir pu’tinlik ta’biyiy-tariyxiy protsestin' ha’m om tu’sindiriwge dialektikahq qatnastin’ na’tiyjesi retinde globalliq problemalar boymsha barg’an savin ku’sheyip baratirg’an ilimiy informatsiyaag’isinda amq bag’darg’a iye boliw mu’mkinshiligi ahp qaraladi.
-Jetinshiden, filosofiya adamnin’ o’mirinin’ mazmum, o’limi, ma’n’giligi menen baylamsli bolg’an ma’selelerdi ko’teredi. Bul ma’seleler globalliq problemalar ta’repinen qa’wip tuwip turg’an waqtinda o’zgeshe a’hmiyetkc ha’m aktualhqqa iye boladi.
-Segizinshiden, tag’i da bir filosofiyamn’ metodologiyaliq funktsiyasi retinde «ta’biyat», «ja’miyet», «tsivilizatsiya», «ja’miyetlik progress», «ilimiy-texnikabq revolyutsiya» ha’m adamzattin’ ha’zirgi aktualhq problemalari menen tikkeley baylamsli bolg’an ha’m du’nyahq rawajlamwdin’ obektivlik tendentsiyalarm tu’siniwde u’lken a’hmiyetke iye bolg’an basqa da kategoriyalardi islep shig’iw ahp qaraladi.

2. 
   Dialektikanıń tiykarǵı kategoriyaları. Múmkinshilk ham xaqıyqatlıq
   

Adam predmetlerdin’ ha’m protseslerdin’ tiykarm biliwge umtiliw arqah olardin’ tariyxin izcrtlep baslaydi. Olardm’ tiykarm bilip, adam keleshekti ko’riw uqiphhg’ina iye boladi, sebebi barliq o’zgeriw ha’m rawajlamw protses- lerinin’ uhwma belgisi retinde keleshektin’ bu’gingi ku’n menen amqlamwi, ele payda bolmag’an qubilislardin’ o’mir su’rip atirg’an qubihslar menen belgileniwi alip qaraladi. Obektiv o’mir su’riwshi ha’m solardin’ tiykarinda payda boliwshi qubihslar arasmdag’t o’z ara baylamstin’ bir ta’repi haqiyqathq ha’m mu’mkinshilik kategoriyalarinin’ baylanisinda o’z sa’wlesin tabadi. Mu’mkinshilik kategoriyasi qubilislardin’ rawajlamwinm’, ha’rekctinin’ qanday da bir haqiyqathqqa ta’n tendentsiya yaki da’slcpki sha’rt tu’rinde o’mir su’riw basqishm sa’wlelendiredi. Sol sebepli mu’mkinshilik ha’zirgidegi keleshekti, berilgen sapali aniqhqtag’i ele joqti, biraq waqittin’ o’tiwi menen belgili jag’daylarda payda bolip, haqiyqathqqa aylaniwshi tendentsiyam an’latadi. Haqiyqathq bolsa iske asqan mu’mkinshilikti ha’m jan’a mu’mkin- shiliklerdin’ qa’liplesiw tiykann beredi. Haqiyqathq du’nyanm’ barliq real ku’shlerinin’ ha’reketinin’juwmag’in an’latadi. Og'an ta’biyat, tariyx, adam, onin’ aqili, materialliq ha’m ruwxiy ma’deniyat, bizdi qorshag’an ortaliq kiredi. Haqiyqathq tu’sinigi qanday da bir sapamn’ tohq ko’riniw ma’nisin an’latadi. Obekttin’ qa’legen o’zgerisi mu’mkinshilikten haqiyqathqqa o’tiw bolip tabiladi. Mu’mkinshiliktin’ bolmisi o’zgeris, rawajlaniw menen baylanisii boladi. Mu’mkinshilik waqitta haqiyqatliqtan aldin keledi. Biraq, haqiyqatliq o’tken rawajlamwdin’ na’tiyjesi retinde keyingi rawajlamwdin’ tiykarg'i punktin an’la­tadi. Mu’mkinshilik berilgen haqiyqatliqta payda boladi ha’m jan’a haqiyqathqta iske asadi.

3. 
   Estetikalıq sana hám estetikalıq iskerlik
   

Estetikaliq sana adamnin’ dunyaga estetikaliq qatnasinin subyektiv tarepi.Estetikaliq sana bul jamiyetlik bolmistin tiykarinda payda bolatugin ham onin’ menen birge ozgeretugin estetikaliq sezimler, talg’amlar, pikirler, ideallar, ko’z qaraslar, teoriyalar sistemasi.
Da’slep jamiyetlik sana tutas, bolinbegen xarakterge iye boldi. Aqiri, ondiriwshi kushlerdin’ rawajlaniwin to’men darejesine, apiwayi ondiriske primitiv, bolinbegeb sana saykes keledi.Estetikaliq sana jamiyettin’ toparlarga boliniwinin jagdayinda idealogiyaliq sferada estetikaliq ideallarda,koz qaraslarda,teoriyalarda korinis tabadi.Al endi estetikaliq sananin’ emotsionalliq-psixologiyaliq sferasi (estetikaliq sezimler ha’m talg’amlar) olar belgili darejede toparliq ,aplerge qarata ozinshelikke,avtomatliqqa iye

4. 
   Etika iliminiń tiykarǵı wazıypaları
   

Etikanin’ wazipasi insang’a aqilana dem aliwg’a, tinishliqqa erisiwine, tabiyiy va zaruriy qalewlerdi sanali tarizde qandiriwga, mazmunsiz, `jaman narselerden awlaq boliwdann ibarat. Baxt tiykarinda omirden quwanishli boliw jatadi. Bul bolsa jaqshi turmis ham tinish jasawga alip keledi, baxtsizliqtin’ tiykari azab- uqubet esaplanadi, baxtqa erisiw jolinda insan hamme tosiqlardi ulaqtirip taslawi kerek.\

5. 
   Oy-juwmaq hám onıń túrleri
   

Oy-juwmag’ı dep belgili pikirlerden, yag’nıy tiykarlardan logika nızamlarına boysıng’an halda jan’a pikir, yag’nıy juwmaqtın’ alınıwın sa’wlelendiriwshi oydın’ formasına aytıladı. Bul pikirlerdin’ ayrımları bizge belgili bolsa, al ayrımları bizge belgisiz jan’a pikirdi beredi. Sol sebepli oy-juwmag’ı dep pikirlerdin’ bir pu’tin jıynag’ına, pikirlerdin’ ta’rtiplestirilgen ko’pligine aytıladı. Oy-juwmag’ı tiykarlardan, juwmaqtan ha’m tiykar menen juwmaqtın’ arasındag’ı logikalıq baylanıstan turadı. Ha’r qanday oy-juwmag’ında belgili pikirler arqalı beriletug’ın informatsiya posılkalar (tiykarlar) dep, al logikalıq jol menen tiykardan alınatug’ın jan’a pikir - juwmaq dep ataladı. Belgili tiykarlardan jan’a juwmaqtın’ alınıwına o’tiw protsessin, yag’nıy tiykar ha’m juwmaq arasındag’ı baylanıstı logikalıq izbe-izlik dep ataymız. «Barlıq adamlar (S) o’ledi (Q)». (S-Q)
«Aziza (S)- Adam (P)». (S-P).
Usıg’an tiykarlang’an halda, sol sebepli SQ boladı. («Aziza o’ledi»).
Oy juwmag’ın ha’r qıylı tiykarda klassifikatsiyalawg’a boladı.
1) Metodologiyalıq belgisi boyınsha, yag’nıy logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıwdın’ bag’darı boyınsha oy juwmag’ı to’mendegi tu’rlerge bo’linedi:
a) deduktivlik oy juwmag’ı - ulıwmalıq bilimnen dara bilimge o’tiw na’tiyjesinde alıng’an oy juwmag’ı bolıp tabıladı.
b) induktivlik oy juwmag’ı - jekelik bilimnen ulıwmalıq bilimge o’tiw na’tiyjesinde alıng’an oy juwmag’ı bolıp tabıladı.
v) analogiyalıq oy juwmag’ı- dara bilimnen dara bilimge o’tiw na’tiyjesinde alıng’an oy juwmag’ı bolıp tabıladı.